รูป สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[156] เอวํ จิตฺตเจตสิเก ทฺวีหิ ปเภทปฺปวตฺตีหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปํ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาหฯ ตตฺถ เอตํ ปริมาณํ อสฺสาติ เอตฺตาวํฯ เตน เอตฺตวตาฯ นิปาตปทํวา เอตํฯ หิ สทฺโท ปทปูรเณฯ ปเภโทจ ปวตฺติจ ปเภทปฺปวตฺติโยฯ ตาหิ สห เย วตฺตนฺติ เต สปฺปเภทปฺปวตฺติกาฯ เอตฺตาวตา สปฺปเภทปฺปวตฺติกา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา มยา วิภตฺตาฯ อิทานิ รูปํ ปวุจฺจตีติ โยชนาฯ สงฺเขปโต อุทฺทิสนํ กถนํ สมุทฺเทโสฯ สมุทฺทิฏฺฐสฺส รูปสฺส ปุน วิภชนํ วิภาโคฯ สมุฏฺฐาติ รูปํ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํฯ กมฺมาทิฯ กลา วุจฺจนฺติ อวยวาฯ ตา อปฺเปนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ กลาโปฯ ปิณฺฑีติ อตฺโถฯ ปวตฺติกฺกมโตติ อุปฺปตฺติกฺกมโตฯ สลกฺขณโต สสมฺภารโตจ มหนฺตานิ หุตฺวา ภวนฺติ ปาตุภวนฺตีติ มหาภูตานิฯ ตานิ หิ อตฺตโน สภาวโตปิ มหนฺตานิเอว หุตฺวา ปาตุภวนฺติ อุปาทารูปานิ อุปาทายาติฯ

[175] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายญฺจ

‘‘สสมฺภารธาตุวเสนาติ’’ วุตฺตํฯ ตํ อนุปปนฺนํฯ

น หิ สสมฺภารวตฺถุวเสเนว เตสํ อยํ โวหาโร ปวตฺโตติ สกฺกา วตฺตุํฯ นจ สลกฺขณโต มหตฺเตน วินา เตสํ สสมฺภารโต มหตฺตํนาม สมฺภวตีติฯ ตสฺมา ยํ เตสํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเนสุ ปถวิปพฺพตาทิวเสน สมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปาทิวเสน สสมฺภารโต มหตฺตํฯ ตํปิ สลกฺขณมหตฺตมูลกเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ มหาภูตาติวา โลเก วิสํวาท กฏฺเฐน มายาการาวา อาวิสนคหเณสุ อจินฺเตยฺยฏฺฐานฏฺเฐน ยกฺขาทโยวา วญฺจกฏฺเฐน ยกฺขินิโยวา วุจฺจนฺติฯ เตเนวฏฺเฐน เตหิ สทิสตฺตา อิมานิปิ มหาภูตาวิยาติ มหาภูตานิฯ

อุภยตฺถปิจ มหนฺตานิ อภูตานิ อพฺภุตานิวา เอเตสูติ นิพฺพจนํ ยุชฺชติเยวฯ

[176] วิภาวนิยํ ปน

ยกฺขินิํ วิสุํ อุปมามตฺตํ กตฺวา ‘‘มนาปวณฺณสณฺฐานา ทีหิวา สตฺตานํ วญฺจิกา ยกฺขินีอาทโย วิย มนาป อิตฺถิปุริสรูปทสฺสนาทินา สตฺตานํ วญฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตาติ’’ วุตฺตํฯ ตํ อฏฺฐกถา ย น สเมติฯ

อฏฺฐกถายญฺหิ มหาภูตสามญฺญโตติ ปทสฺส วิตฺถาเร เอว มายากาโร ยกฺโข ยกฺขินีติ ตโย มหาภูตา วุตฺตาติฯ จตุนฺนญฺจมหาภูตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ อุปาทายาติ ทฬฺหํ นิสฺสายฯ ปวตฺตนฺติ ปาฐเสโสฯ อุปาทาย รูปนฺติวา สมาสปทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[177] วิภาวนิยํ ปน

‘‘อุปาทาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทารูปนฺติ’’ วุตฺตํฯ ตํ อิธ น ยุชฺชติฯ

น หิ อิมสฺมิํ ปาเฐ กตฺถจิ ยการวิรโห ทิฏฺโฐฯ ตถา หิ มูลฏีกายํ อุปาทายติ นิสฺสยตีติ อุปาทายํฯ ตเมว รูปนฺติปิ วุตฺตํฯ ปถยตีติ ปถวีฯ สหชาตรูปานํ ปติฏฺฐาน ภาเวน ปกฺขายติ อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ปุถุ มหนฺตี หุตฺวา ชายตีติปิ ปถวีฯ ปกาเรน ถวียติ สพฺเพสํ รูปสมฺภารานํ อธิฏฺฐานตฺตาฯ อยํ เตสํ อธิฏฺฐานา ปติฏฺฐานา วตฺถุภูตา ภูมิ ภูตาติอาทินา นานาปฺปกาเรน คุณปเทน อภิตฺถวียตีติ ปถวีฯ สาเอว นิสตฺตนิชีวฏฺเฐน ธาตูติ ปถวีธาตุฯ อาเปติ สหชาตรูปานิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติ, อปฺปายติ วา ตานิ สุฏฺฐุ พฺรูเหติ วฑฺเฒตีติ อาโปฯ ตานิวา อวิปฺปกิณฺณานิ กตฺวา ภุโส ปาติ รกฺขติ, ปิวติวา วิวนฺโต วิย ตานิ สงฺคณฺหติ สมฺปิณฺเฑตีติ อาโปฯ โสเยว ธาตูติ อาโปธาตุฯ

เต ชติ ติกฺขภาเวน สมุชฺชลนฺโต วิย สหชาตธมฺมานํ มชฺเฌ ปกาสติ, เตเชติวา นิเสติ สหชาตธมฺเม ติกฺขถาม พเล กโรติ, ปริปาเจติวา อุสฺมาเปตีติ เตโช, โส เอว ธาตูติ เตโชธาตุฯ วายติ สมีเรติ เทสนฺตรุปฺปตฺติ เหตุภาเวน ภูตสงฺฆาฏํ เทสนฺตรํ คเมตีติ วาโยฯ วายติ วา สหชาตธมฺเม อปตมาเน กตฺวา วหตีติ วาโยฯ โสเอว ธาตูติ วาโยธาตุฯ ตตฺถ กกฺขฬลกฺขณา ปถวีฯ อาพนฺธนลกฺขโณ อาโปฯ อุณฺหตฺตลกฺขโณ เตโชฯ วิตฺถมฺภนลกฺขโณ วาโยฯ เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปถวี กกฺขฬลกฺขณาติ วุตฺตาฯ นนุ สา มุทุภูตาปิ โหตีติฯ สจฺจํ, มุทุภูตาปิ ปน สา เสสภูตตฺตยํ อุปาทาย กกฺขฬา ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ อญฺญมญฺญํ อุปาทาเยว ปน อยํมุทุ อยํ กกฺขฬาติ ภวติฯ เตเนว มุทุกกฺขฬานํ ทีฆรสฺสานํ วิย อนวฏฺฐานตา โหติฯ มุทุภูตาปิ หิ ตโต มุทุตรํ ปตฺวา กกฺขฬานาม ชาตาฯ กกฺขฬาปิ กกฺขฬตรํ ปตฺวา มุทุภูตานาม ชาตาติฯ อาพนฺธนลกฺขโณ อาโปติ วุตฺโตฯ โสจ ปกติอุทเก อธิมตฺโตติ ปกติอุทกํ พทฺธํ ฆนีภูตเมว สิยาติ เจฯ นฯ อาพนฺธิตพฺพาย ปถวิยา ตตฺถ ปริทุพฺพลตฺตาติ, ยตฺถ ปน ปถวี พลวตี โหติ ตตฺเถว โส พทฺธตรํ อาพนฺธตีติฯ อุณฺหตฺต ลกฺขโณ เตโชติ วุตฺโตฯ เอวญฺจสติ สีตภาโว เตโชเยว น สิยาติ เจฯ นฯ อุสติ ทหติ ปริปาเจติ ปริณ ตภาวํ คเมตีติ อุณฺโหนามฯ สีตภาโวจ ทหติ ปริปาเจติ ตพฺภาวํ คเมติเยวาติฯ วุตฺตญฺจ มูลฏีกายํ เตโชเอว หิ สีตํฯ หิมปาตสมยาทีสุ สีตสฺส ปริปาจกตาทสฺสน โตติฯ วิตฺถมฺภน ลกฺขโณ วาโยติ วุตฺโตฯ โส ปน ฆน ถทฺเธสุ สิลาถมฺภาทีสุ นลพฺภตีติ เจฯ นฯ ตตฺถ หิ ปถวี อตฺตนา สหชาตวายุวิตฺถมฺภนํ ลภิตฺวา ถามปฺปตฺตา ถิรตรปฺปตฺตาจ หุตฺวา วหตีติฯ จกฺขตีติ จกฺขุฯ สมวิสมํ อาจิกฺขติ สมวิสมชานนสฺส ตมฺมูลกตฺตาฯ รูปํวา อสฺสาเทติ อาปาตํ อาคตาคตสฺส รูปสฺส อนิรากรณโตฯ ตํวา วิภาเวตีติ อตฺโถฯ สุณาตีติ โสตํฯ

สุณนฺติ สุยฺยนฺติวา เอเต นาติ โสตํฯ ฆายตีติ ฆานํฯ ฆายนฺติ ฆายิยนฺติวา เอเตนาติ ฆานํฯ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหาฯ อถวาฯ ชีวิตํ วหติ เอตายวา ตํ วหนฺติ ปวตฺเตนฺติ ชีวิตวุตฺติสมฺปาทนตฺตาติ ชิวฺหาฯ ชีติวา ชโย ปราชโยวา วุจฺจติฯ ตทุภยํ วหติ วหนฺติวา เอตายาติ ชิวฺหาฯ สสมฺภารชิวฺหาฯ ยถาห –

ปุริสสฺส หิ ชาตสฺส, กุทารี ชายเต มุเข;

ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, นโร ทุพฺภาสิตํ ภณนฺติฯ

อิธ ปน ตํ สหจริตตฺตา ชิวฺหาติ ปสาทรูปโม วุจฺจติฯ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปาปธมฺมานญฺจ อาโย อุปฺปตฺติฏฺฐานนฺติ กาโยฯ สสมฺภารกาโยฯ อิธ ปน ตํ สหจริโต ปสาท กาโยเอว อธิปฺเปโตฯ ปสีทนฺตีติ ปสาทาฯ ปสีทนฺติ วา เอตฺถ จนฺทมณฺฑลาทีนิ อารมฺมณนิมิตฺตานิ ตตฺถ สํสีทมานานิ วิย สรูปโต สนฺทิสฺสนฺตีติ ปสาทา, สุปริสุทฺธอาทาสมณฺฑสทิสา กมฺมชมณฺฑาฯ อิเม ปน ปญฺจ ทฏฺฐุกามตาทิ นิทาน กมฺมสมุฏฺฐาน ภูตปสาท ลกฺขณา รูปาทิ อภิฆาตารห ภูตปสาทลกฺขณา วา จกฺขุปสาทาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ จกฺขุ ตาว เสตมณฺฑล ปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อูกาสิรปมาเณ อติมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติ ปเทสภูเต ทิฏฺฐมณฺฑเล เตลมิว สตฺตปิจุปฏลานิ สตฺตอกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติฯ โสตํ โสตพิลพฺภนฺตเร องฺคุลิเวฐนาการํ อุปจิตตนุตมฺพโลมํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติฯ ฆานํ นาสิกพฺภนฺตเร อชปทสณฺฐานํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติฯ ชิวฺหา สสมฺภาร ชิวฺหามชฺเฌ อุปฺปล ทลคฺค สณฺฐานํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติฯ กาโย ปน มหนฺติ ยา กปฺปาส ปฏลวฏฺฏิยํ อาสิตฺตเตลํวิย ถเปตฺวา ปาจก เตชสฺส ปติฏฺฐานฏฺฐานํ เกสคฺค โลมคฺค นขคฺค สุกฺขจมฺมานิจ อวเสสํ สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐตีติฯ เต ปน ปญฺจ ยถารหํ ปญฺจทฺวาริกจิตฺตานํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาเธนฺติฯ เตสุจ เอเกกสฺส จตสฺโส จตสฺโส ธาตุโย สนฺธารณอาพนฺธน ปริปาจน สมุทีรณ กิจฺเจหิ อุปการํ กโรนฺติฯ

ยถาขตฺติ ยกุมารสฺส จตสฺโส ธาติโย ธารณ นหาปน มณฺฑน พีชน กิจฺเจหีติฯ อุตุจิตฺตาหาราจ นํ อุปตฺถมฺเภนฺติฯ ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ ปิตุ เชฏฺฐภาตุ เชฏฺฐภคินิโยวิยฯ อายุจ นํ สุฏฺฐุ อนุปาเลติฯ ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ ทิสาปาโมกฺโข ราชสมฺมโต มหาภิสกฺโกวิยฯ วณฺณาทโยจ นํ ปริวาเรนฺติฯ ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ สหชาตา อมจฺจปุตฺตา วิยาติฯ ยสฺมา ปน สตฺตานํ จิตฺตํ นาม วิจิตฺตํ โหติฯ จิตฺตวิจิตฺตตาย สญฺญาวิจิตฺตาฯ สญฺญาวิจิตฺตตาย ตณฺหาวิจิตฺตาฯ ตณฺหาวิจิตฺต ตาย กมฺมานิ วิจิตฺตานิฯ กมฺมวิจิตฺตตาย กมฺมสมุฏฺฐานานิ ภูตานิ วิจิตฺตานิฯ ภูตวิจิตฺตตาย อิเม ปสาทา วิจิตฺตาฯ อญฺญมญฺญํ อสทิสา โหนฺติฯ เตหิ ปสาทมณฺฑภูตาปิ สมานา เกจิ รูปสฺเสว อภิฆาตารหา โหนฺติ, น สทฺทาทีนํฯ เกจิ สทฺทาทีนํ เอว, น รูปสฺสาติฯ ตสฺมา เตสํ อญฺญมญฺญญฺจ อญฺญรูเปหิจ ลกฺขณโต อสํมิสฺสตา เวทิตพฺพาติฯ

รูปยตีติ รูปํฯ วณฺณวิเสสํ อาปชฺชิตฺวา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสติฯ ปกติยาปิ วา ยํกิญฺจิทพฺพํ สมวิสมํวา ปกาเส ตีติ อตฺโถฯ สปฺปติ โสตวิญฺเญยฺยภาวํ คจฺฉตีติ สทฺโทฯ สทฺทยตีติ สทฺโทฯ ตํ ตํ อตฺถํวา อตฺตโน วตฺถุํวา อาจิกฺขตีติ อตฺโถฯ สทติวา ตํ ตํ ทิสํวา เทสํวา ขเณน วิสฺสรติ วิปฺผรตีติ สทฺโทฯ คนฺธยตีติ คนฺโธฯ อตฺตโน วตฺถุํสูเจตีติ อตฺโถฯ คจฺฉตีติ โคฯ วาโตฯ เตน ธารียตีติ คนฺโธฯ รสียติ อสฺสาทียตีติ รโสฯ รสนฺติวา ตํ อสฺสาเทนฺตีติ รโสฯ ผุสียตีติ โผฏฺฐพฺพํฯ ผุสนญฺเจตฺถ ปสาเทน สห ฆฏฺฏนํ กลาปนฺตรภูเตหิ สทฺธิํ ปฏิหนนญฺจ เวทิตพฺพํฯ ตทุภยํปิ อาโป ธาตุยา นตฺถีติ วุตฺตํ อาโปธาตุวิวชฺชิตนฺติฯ กสฺมา ปน ตํ ตสฺสา นตฺถิฯ นนุ สีตตาวา ทฺรวตาวา ผุสิตฺวา คยฺหตีติฯ วุจฺจเต, สีตตา หิ เตโชเยว, น อาโปฯ ยทิ หิ สา อาโปเยว สิยาฯ ปกฺกุมิเต สนฺตตฺเต โลหรเสปิสฺส สีตตา ลพฺภมานา สิยาฯ โส หิ รโส อาปาธิโก โหตีติฯ เอวํ ปน นลพฺภติฯ ตสฺมา สา เตโชเยว, น อาโปติฯ

อปิจ, สีตุณฺหานํ เอกสฺมิํ กลาเป สห อปฺปวตฺตนโต โอรปารานํ วิย เตสํ อนวฏฺฐานโตจ วิญฺญายติฯ น หิ สีตกลาเป อุณฺหํ, อุณฺหกลาเปวา สีตํ สห ปวตฺตติฯ ยสฺมิํจ วตฺถุมฺหิ ปุพฺเพ สีตสญฺญา สณฺฐาติฯ ปจฺฉา ตโต สีตตเร อาคเต ตสฺมิํเยว ปุน อุณฺหสญฺญา สณฺฐาติฯ ปุพฺเพ อุณฺหสญฺญายํปิ เอเสว นโยฯ ตถา อุณฺเห มนฺเท สีตสญฺญา สณฺฐาติฯ สีเต มนฺเท อุณฺหสญฺญาติฯ

อถ ปน ทฺรวภาวภูโต อาโป ผุสิตฺวา คยฺหติฯ อโย ปิณฺฑาทีสุ อาพนฺธนภูโตปิ ผุสิตฺวาว คยฺเหยฺยฯ เอวญฺจ สติ ยถา เตสุ อิตรานิ ตีณิ ภูตานิ วินา อิตรีตเรน วิสุํ วิสุํ กายิก สุขทุกฺขานํ อารมฺมณภูตานิ โหนฺติฯ ตถา โสปิ วินา อิตเรหิ วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณภูโตเอว สิยาฯ น ปน โหติฯ ยญฺหิ ตานิ อโยปิณฺฑาทีนิ ผุสนฺตานํ กายิกํ สุขํวา ทุกฺขํวา อุปฺปชฺชติ, ตํ สณฺหถทฺธตา วเสนวา อุปฺปชฺชติฯ สีตุณฺหตาวเสนวา อพฺภนฺตรถมฺภนสฺส มนฺทคาฬฺหตาวเสนวาฯ โน อญฺญถาติฯ ตสฺมา ปุริมภาเค ตีณิ ภูตานิ ผุสิตฺวาวา วณฺณํ ทิสฺวาวา ปจฺฉา ภาเค สุทฺเธน มโน วิญฺญาณสนฺตาเนน ทีฆรสฺสาทิสณฺฐานํวา รตฺติยํ อลาตจกฺกํ วา ตํตํฉิทฺทวิวรํวา ชานนฺตา วิย ปถมํ ทฺรวตาสหิตานิ วิลีนานิ มุทูนิ ตีณิ ภูตานิ ปถวิํ เอว วา ผุสิตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโน วิญฺญาณสนฺตาเนน วิสุํ ทฺรวภาวํ อทฺทตินฺตภาวํ ชานนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ ตํ ผุสิตฺวา ชานนฺตา อิจฺเจว มญฺญนฺติ อวิเสสวิทุโนติฯ คุนฺนํ อภิณฺหํ จรณฏฺฐานํ โคจโรฯ โคจรสทิสตฺตา อิธ โคจโรฯ โคติวา อิธ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วุจฺจนฺติฯ ตานิ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตานิ หุตฺวา เอเตสุ จรนฺติฯ เอตานิวาเตสุ จรนฺติ ปวตฺตนฺติ ฆฏฺเฏนฺตีติ โคจราฯ เตเยว อิธ เอกตฺตํ อุปเนตฺวา โคจรรูปนฺติ วุตฺตํฯ อิมานิปน ปญฺจ ยถากฺกมํ จกฺขาทีสุ ปฏิหนน ลกฺขณานิ รูปาทีนีติ เวทิตพฺพานิฯ

อิตฺถี วุจฺจติ อวิสทาการสณฺฐิตํ ขนฺธปญฺจกํฯ ยสฺส ปน ธมฺมสฺส อานุภาเวน ตํ ตถา สณฺฐาติ ปวตฺตติฯ

โส อิตฺถิ ยา ภาโวติ อิตฺถตฺตํฯ ปุริโส วุจฺจติ วิสทาการสณฺฐิตํ ขนฺธปญฺจกํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ตตฺถ อิตฺถิลิงฺค อิตฺถินิมิตฺต อิตฺถิ กุตฺต อิตฺถากปฺปานํ เหตุภาว ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํฯ ปุริสลิงฺค ปุริสนิมิตฺต ปุริสกุตฺต ปุริสากปฺปานํ เหตุภาว ลกฺขณํ ปุริสตฺตํฯ ตตฺถ ลิงฺคนฺติ ปธานงฺคภูตํ มหาสณฺฐานํฯ นิมิตฺตนฺติ ปจฺจงฺคภูตํ ขุทฺทกสณฺฐานํฯ กุตฺตนฺติ กีฬาลิลาทิ กฺริยาวิเสโสฯ อากปฺโปติ คมนาทิโก อาการวิกาโรฯ สพฺเพเปเต ขนฺธปญฺจกสฺส ปวตฺติวิเสสาเอวฯ เย สทฺทสตฺเถสุ ลิงฺคนฺติ วุจฺจนฺติฯ เยสญฺจ วเสน อยํ อิตฺถีเอว, น ปุริโสฯ อยํ ปุริโสเอว, น อิตฺถีติ สญฺชานนฺติฯ ยสฺมา ปเนตฺถ สณฺฐานาทีนํ อวิสทาทิภาโวเอว อตฺถโต อิตฺถิปุริสตา โหติฯ ตทุภยมุตฺตภาโวจ นปุํสกตาฯ โสจ อกฺขรปท สงฺขาเตสุ วจเนสุ จ วจนตฺเถสุจ ยถารหํ สนฺทิสฺสติเยวฯ ตสฺมา อินฺทฺริยรหิเตสุปิ ปเทสุจ รุกฺขาทีสุ ปทตฺเถสุจ ปริยาเยน อิตฺถิปุมนปุํสกตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติฯ

[178] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘อิตฺถีนํ องฺคชาตํ อิตฺถิลิงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ กตฺถจิ ปาฬิยํ อฏฺฐกถาสุจ นิมิตฺตสทฺโทวิย ลิงฺคสทฺโท องฺคชาเต ปากโฏ ทิฏฺโฐติฯ

[179] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘อิตฺถิสณฺฐานํ อิตฺถากปฺโป’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

น หิ ลิงฺคสทฺโท วิย อากปฺปสทฺโท สณฺฐาเน ปากโฏ ทิฏฺโฐติฯ เสสํปน ตตฺถ วุตฺตํ ยํกิญฺจิ อฏฺฐกถาย อสเมนฺตํปิ เตน ปริยาเยน ยุชฺชติเยวฯ ภวนฺติ ปวตฺตนฺติ ตํสหิเต ขนฺธสนฺตาเน เอสา อิตฺถี, เอโส ปุริโสติ เอวํ ปวตฺตา สทฺท พุทฺธิโย เอเตนาติ ภาโว ภวนฺติวา ปาตุภวนฺติ ตํสหิเต ขนฺธสนฺตาเน ลิงฺคาทีนิ เอตสฺมิํ สตีติ ภาโวฯ โส เอว รูปนฺติ ภาวรูปํฯ หทนฺติ สตฺตา ตํตํอตฺถํวา อนตฺถํวา ปูเรนฺติ เอเตนาติ หทยํฯ

หทนฺติวา สตฺตา อิโต นานาวิกกฺเก โอสชนฺติ มุญฺจนฺตีติ หทยํฯ หรนฺติวา ปริหรนฺติ ตํ สตฺตา ชีวิตํวิย ทยนฺติ รกฺขนฺติจาติ หทยํฯ วสนฺติ นิวสนฺติ จิตฺตเจต สิกาธมฺมา เอตฺถาติ วตฺถุฯ หทยญฺจ ตํ วตฺถุจาติ หทยวตฺถุฯ ธาตุทฺวยนิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุรูปํฯ ตํ ปน หทยโกสพฺภนฺตเร อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐตีติ เวทิตพฺพํฯ ธมฺมสงฺคณิยํ ปน เทสนาเภทรกฺขนตฺถํ อวตฺวา ปฏฺฐาเนเอว ตํ วุตฺตํฯ ยถาห-วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยฯ วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิฯ เอตฺถจ ฉหิ วตฺถูหิ อญฺญํ วตฺถุนาม นตฺถิฯ เตสุจ ปุริมานิ ปญฺจ กุสลาทีนํ นิสฺสยาเอว น โหนฺติฯ ตสฺมา เตสํ นิสฺสยภาเวน ตตฺถ วุตฺตํ วตฺถุนาม วิสุํ เอกํ วตฺถุรูปเมวาติ สิทฺธนฺติฯ

[180] วิภาวนิยํ ปน

ยํ รูปํ นิสฺสายาติ ปาฐสฺส อุทฺธฏตฺตา รูปสามญฺญปสงฺโค โหตีติ ตํ วิโสเธตุํ ยุตฺตินาม วุตฺตาฯ ปฏฺฐาเน ปน พหูสุ อนญฺญสาธารเณสุ ฐาเนสุ วตฺถุนาเมน วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา โสปสงฺโค นตฺถิเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ชีวนฺติ สหชาตธมฺมา เยนาติ ชีวิตํฯ เตสํ ชีวเน อาธิปจฺจโยเคน เตสุ อินฺทํ อิสฺสรํ อตฺตานํ กโรตีติ อินฺทฺริยํฯ ชีวิตญฺจ ตํ อินฺทฺริยญฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ สหชาตา นุปาลน ลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ยถา หิ พีชนิพฺพตฺตานิ อุปฺปลาทีนิ พีเชวินฏฺเฐปิ อุทกานุปาลิตานิ จิรํปิ กาลํ ชีวนฺติฯ เอวเมวํ นิรุทฺธ กมฺมนิพฺพตฺตานิ กมฺมชรูปานิ กมฺเม อสนฺเตปิ ชีวิตานุปาลิตานิ สนฺตติวเสน วสฺสสตํปิ วสฺสสหสฺสํปิ กปฺปํปิ โสฬสกปฺปสหสฺสานิปิ ชีวนฺติเยว, ตถา หิ ชีวิตรหิตานิ อิตรรูปานิ ชีวนฺตานินาม นโหนฺติฯ ตานิ หิ เยน เอเกน จิตฺเตนวา อุตุนาวา อาหาเรนวา ชายนฺติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ นิรุชฺฌนฺติ, ปรํ มุหุตฺตมตฺตํปิ สนฺตานํ ฆเฏตุํ นสกฺโกนฺติฯ เตสุ หิ จิตฺตชรูปานํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ เอกวีถิ เอกชวนวาร เอกสมาปตฺติวาเรน ปริจฺฉินฺนํ โหติฯ

อุตุชาหารชานญฺจ สภาเคก อุตุอาหาร วเสน ปริจฺฉินฺนํ โหติฯ กมฺมชรูปานํ ปน วิสุํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํนาม นตฺถิฯ เตสํ เอกภวปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติฯ ยทิ เอวํ อรูปธมฺมานํ กถนฺติฯ เตหิ ชีวิตโยเคน ชีวนฺตาเอว โหนฺติฯ เอวํสนฺเตปิ เตสํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ทิสฺสตีติฯ วุจฺจเต, อรูปธมฺเมสุ วิปากานิ ตาว กมฺมชรูปสทิสานิฯ ตานิปิ หิ อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ยาวชีวํปิ เอกสนฺตติวเสน ปวตฺติสฺสนฺติเยวฯ อิตรานิ ปน ยสฺส อารมฺมณสฺส อาปาตาคตตฺตา อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมิํ นิรุทฺเธ ตทภาเวปิ ตทารมฺมณา พหู จิตฺตสนฺตติโย ชีวิตสฺสอทฺธานผรณานุภาเวน ปวตฺตนฺติเยวฯ อปิจ, ยาวขนฺธปรินิพฺพานา อนนฺตรปจฺจยุปนิพนฺเธน อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตมานาย จิตฺตสนฺตติยาวเสนปิ อยมตฺโถ วตฺตพฺโพฯ เตเนว หิ กิเลสสีสํ อวิชฺชาฯ ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํฯ

[181] วิภาวนิยํ ปน

อาหารชาทีนํ อาหาราทิเยว อุปฺปตฺติยาปิ ฐิติยาปิ การณํ โหติฯ กสฺมา, ตงฺขเณ ธรมานตฺตาฯ กมฺม ชานํ ปน กมฺมํ อุปฺปตฺติยาเอว การณํ, น ฐิติยาฯ กสฺมา, ตงฺขณาภาวโตฯ ชีวิเตน ปน อนุปาลิตตฺตา เอว เตสํ ขณฏฺฐิติ สิทฺธาติ อิมินา ธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺฐายีนํปิ หิ สหชาตานํ ปวตฺติเหตุภาเวน อนุปาลกํฯ น หิ เตสํ กมฺมํเยว ฐิติการณํ โหติฯ อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิย กมฺมสฺส ตงฺขณาภาว โตติ’’ฯ ตํ น ยุตฺตํฯ

ธมฺมานญฺหิ ขณฏฺฐิตินาม เอกกลาปคตสหชาตปจฺจยา ยตฺตาเอว โหติฯ น นานากลาปคตชนกปจฺจยายตฺตาฯ อิตรถา อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภมานานํ อุปจยสนฺตตีนํ วิย ฐิติกฺขเณ ลพฺภมานาย ชรตายปิ กุโตจิสมุฏฺฐานตา ปาฬิยํ วุตฺตา สิยาติฯ อปิจ, ขณฏฺฐิตินาม สภาวสิทฺธาเอวฯ น หิ อุปฺปนฺนา ธมฺมา ปจฺจยเวกลฺเลน อตฺตโน ขเณสุ ปริปุณฺณํ อฏฺฐตฺวา อนฺตราว ภิชฺชนฺตีติ อตฺถิฯ

นจ ปจฺจยาธิมตฺเตน อติเร กตรํ ติฏฺฐนฺตีติ อตฺถิฯ ตสฺมา ขณฏฺฐิติยํ อุปตฺถมฺภยมานาปิ อาหาราทโย อนุปาลยมานญฺจ ชีวิตํ ปจฺฉา พลวรูปสนฺตติ ปวตฺติอตฺถายเอว อุปตฺถมฺเภนฺติ ปาเลติจฯ น ขณฏฺฐิติปวตฺติยาติฯ เอตฺตาวตา สพฺเพสํปิ ขณฏฺฐิตินาม ธรมานชนกายตฺตา วา ชีวิตายตฺตาวา นโหตีติ สิทฺธํ โหติฯ ยทิ ปน ตํ สนฺตติปวตฺติเมว สนฺธาย วุตฺตํ สิยา, เอวํสติ ยุชฺเชยฺยาติฯ อฏฺฐ กถายํปิ สนฺเตปิจ อนุปาลน ลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เตธมฺเม ปาเลตีติอาทิวจเน ยถาสนฺตติฏฺฐิติ ลพฺภติฯ ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพาติฯ อิทํ ปน ปาจกคฺคินา สห สกลํ อุปาทินฺนกสรีรํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐตีติฯ กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโรฯ อาหรียติ อชฺโฌหรียตีติ อาหาโรฯ กพฬีกาโรจ โส อาหาโรจาติ กพฬีการาหาโรฯ กพฬีกาโร อาหาโรติปิ ปาโฐฯ อิทญฺจ สวตฺถุก วจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อถวา, กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ อตฺตภาวํ ภุโส หรติ อทฺธานํ ปวตฺเตตีติ อาหาโรฯ ขชฺช โภชฺชาทิเก กพฬีกาเร อาหาโร ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตปฺปริยา ปนฺนตฺตาจาติ กพฬีการาหาโรฯ อิมสฺมิํอตฺเถ สติ นิพฺพตฺติต โอชา เอว ลพฺภติฯ อตฺถโต ปน องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สารภูโต อุปตฺถมฺภพลกาโร ภูตนิสฺสิโต ปรมสินิทฺธสิ เนโห อิธ อาหารรูปํนามฯ ตตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺสาติ อชฺโฌหริตฺวา อามาสเย ปติฏฺฐิตานิ อาหารวตฺถูนิ ปาจกเตเชน วิเวจิตานิ รสาทิภาเวน ปญฺจธา วิภาคํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ปณีต สินิทฺธ ลหุก สิเนห โกฏฺฐาโส รโสนามฯ เย โลเก รสธาตูติ วุจฺจติฯ โส ปาจก เตชพเลน ตโต อุตฺตริตฺวา รสหรณิธมนิชาลานุสาเรน เหฏฺฐาจ อุทฺธญฺจ สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสรนฺโต อนุผรนฺโต องฺคมงฺคานุสารีติ วุจฺจติฯ ตสฺส สารภูโต อุปตฺถมฺภํ พลํ กโรตีติ อุปตฺถมฺภพลกาโรฯ โส หิ อามาสเย ปติฏฺฐิต มตฺโตว สกลสรีเร ภูเตสุ อุปตฺถมฺภกพลํ ชเนตีติฯ

[182] วิภาวนิยํ ปน

‘‘องฺคมงฺคา นสาริ รสหร สงฺขาตาติ’’ ปาโฐฯ โส ทุปฺปาโฐฯ

ตํ ปน เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนลกฺขณํ อาหารรูปํฯ โอชาลกฺขณํ วาฯ ตตฺถ อุทยติ ปสวตีติ โอชาฯ อวสทฺโทวา รกฺขเณฯ รกฺขณญฺเจตฺถ อุปตฺถมฺภนเมวฯ อวติ ชเนติจาติ โอชาฯ กิํ อวติฯ อตฺตโน นิสฺสยวตฺถุํฯ กิํจ ชเนติฯ อาหารสมุฏฺฐานรูปํฯ อุทยานนฺตรํ รูปํ ชเนตีติ โอชาติปิ วทนฺติฯ อญฺญาปเทสรหิเตน กกฺขฬตฺตาทินา อตฺตโน ภาเวน สิทฺธํ รูปํ สภาวรูปํฯ อุปฺปาทาทินา อนิจฺจตาทินาจ สงฺขหลกฺขเณน สหิตํ รูปํ สลกฺขณรูปํฯ อุชุกโตว กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตํ รูปํ นิปฺผนฺนรูปํฯ รุปฺปนลกฺขณสมฺปนฺนํ นิปฺปริยายรูปํ รูปรูปํฯ ยถา ทุกฺขทุกฺขํ อชฺฌตฺตอชฺฌตฺตนฺติฯ สงฺขตลกฺขณยุตฺต ตาย อนิจฺจตาทิกํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนารหํ รูปํ สมฺมสนรูปํฯ เต เต ทพฺพสมฺภาราวา รูปกลาปาวา วิสุํวิสุํ ภุโส กาสนฺติ ปกาสนฺติ เอเตนาติ อากาโสฯ นิสตฺต นิชีวฏฺเฐน ธาตุฯ อากาสสงฺขาตา ธาตูติ อากาสธาตุฯ ปริโต สมนฺตโต ฉินฺทติ กลาปนฺตรภูตานิ กลาปนฺตร ภูเตหิ สทฺธิํ อสํมิสฺสํ เอกตฺตํ อนุปคมนํ กโรตีติ ปริจฺเฉโทฯ เตหิวา ปริจฺฉินฺทียติ อตฺตโนวา ปเรสํวา อกตฺวามชฺเฌ วิสุํ ถปียติฯ เตสํวา ฉิทฺทวิวรมตฺตภูโตฯ น วิสุํ เอโก อุปฺปาทสหิโต สภาวธมฺโมฯ นาปิ กสฺสจิ รูปกลาปสฺส ปกฺขภูโตติ ปริจฺเฉโทฯ วิการลกฺขณรูปานิ หิ อสภาวธมฺมภูตานิปิ ตํตํ รูปกลาเปสุ สนฺทิสฺสมานตา ตํตํรูปกลาปปกฺขิกานิเอว โหนฺติฯ อยํ ปน เตหิ รูป กลาเปหิ สพฺพโส วิมุตฺตภาเวน พหิภูตตฺตา กสฺสจิ รูป กลาปสฺส ปกฺขภูโต น โหตีติฯ อสภาวธมฺมตฺตาจ ปน เกนจิ รูเปน ผุสน ปริยาโยปิ ตสฺส สพฺพโส นตฺถีติ กตฺวา โส อสํผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหีติ ปาฬิยํ วุตฺโตฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ฆนปิณฺฑวตฺถูสุ ปฏิฆโผฏฺฐพฺพสภาวานํ นานา กลาปคตภูตานํ อญฺญมญฺญสํผุฏฺฐตา อตฺถีติ กตฺวา อสํผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหีติ เอเตหิ อสํผุฏฺฐํ อชฏากาสํ กํถิตนฺติ วุตฺตํฯ ฏีกายํ ปน อยํ นิทฺเทโส อชฏากาสนิทฺเทโส นโหติ, ปริจฺเฉทรูปนิทฺเทโสเยวฯ โสจ ฆนปิณฺฑ วตฺถูสุเอว เวทิตพฺโพฯ เตสุจ ภูตานํ อสํผุฏฺฐตานาม นตฺถิฯ ตสฺมา ภูตานํ อญฺญมญฺญอพฺยาปิตา เอกตฺตํ อนุปคตตาเอวฯ ตตฺถ อสํผุฏฺฐตานาม ยุตฺตา สิยาติ อธิปฺปาเยน อพฺยาปิกตา หิ อสํผุฏฺฐตาติ วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน นานากลาปคตานํ ภูตานํ ปริยนฺตตา สงฺขาโต อนฺตราฬธมฺโมฯ รูปปริจฺเฉทลกฺขณํ ปริจฺเฉทรูปํฯ ยา ปน จลมาเนน กายงฺเคน อตฺตานญฺจ อตฺตสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส อธิปฺปายญฺจ ปจฺจกฺเข ฐิเต ชเน วิญฺญาเปติ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสติฯ สยญฺจ เตน กายงฺเคน เตหิ ชเนหิ วิญฺญายติฯ สา กายวิญฺญตฺตินามฯ ยา อุจฺจารียมาเนน วาจงฺเคน สทฺเทน อตฺตานญฺจ อตฺตสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส อธิปฺปายญฺจ โสตปเถ ฐิเต ชเน วิญฺญาเปติฯ สยญฺจ เตนวาจงฺเคน เตหิ ชเนหิ วิญฺญายติฯ สา วจีวิญฺญตฺตินามฯ อถวา, วิญฺญาเปนฺติ ชนา วิญฺญายนฺติวา ชเนหิ อญฺญมญฺญสฺส จิตฺตานิ เอตายาติ วิญฺญตฺติฯ สสมฺภาเร องฺคปจฺจงฺคภูเต กาเย ปวตฺตา วิญฺญตฺติ กายวิญฺญตฺติฯ โจปน กายสงฺขาโต กาโย เอววา วิญฺญตฺติ กายวิญฺญตฺติฯ จิตฺตชสทฺทสงฺขาตาย วาจาย ปวตฺตา วิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติฯ โจปนวาจา สงฺขาตา วาจา เอววา วิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติฯ ตตฺถ จิตฺตวเสน ยํกิญฺจิ กายงฺควิการํ กโรนฺตสฺส ตํตํองฺคํ สนฺตมฺภนฺตา สนฺธาเรนฺตา จาเลนฺตา องฺคมงฺคานุสาริสงฺขาตา จิตฺตชวาตกลาปา ตํตํองฺคํ ปูเรตฺวา อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปชฺชนฺตาจ ยถาวา ตถาวา อนุปฺปชฺชิตฺวา ยสฺส เตหิ จิตฺตชวาตกลาเปติ สหชาตสฺส โจปนกายสฺส อานุภาเวน สพฺเพ เต กลาปา ยถาธิปฺเปตทิสาภิมุขาเอว อุปฺปชฺชนฺติฯ อยํ โจปนกายสงฺขาโต อาการวิกาโร กายวิญฺญตฺติ นามฯ นิยามกสทิสี หิ อยํ กายวิญฺญตฺติฯ เตจ นาวาสทิ สาติฯ

ยถา หิ นิยามโก นาวาย มูลภาเค ฐตฺวา เอกํ มหาผิยํ ทฬฺหํ คเหตฺวา นทิโสเต จาเรตฺวา สกลํ มหานาวํ อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ นิโยเชติฯ น ยํวา ตํวา ทิสํ คนฺตุํ เทติฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกจิตฺตกฺขณิกา หิ วิญฺญตฺติ เตสํ มูลภาเคเอว ลพฺภมานา เต ยถาธิปฺเปตทิสาภิมุเข เอวํ กตฺวา นิโยเชตีติ สา นิยามกสทิสี โหตีติฯ เอตฺถจ ยเทตํ อฏฺฐกถายํฯ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ ชวเนสุ ปถม ชวนสมุฏฺฐิตา วาโยธาตุ อตฺตนา สหชาตรูปกายํ สํถมฺเภตุํ สนฺธาเรตุํ สกฺโกติฯ อปราปรํ ปน จาเลตุํ นสกฺโกติฯ ทุตียาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สตฺตมจิตฺเตน ปน สมุฏฺฐิตา วาโยธาตุ เหฏฺฐา ฉหิจิตฺเตหิ สมุฏฺฐิตํ วาโยธาตุํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยํ ลภิตฺวาอตฺตนาสหชาตํ รูปกายํ สํถมฺเภตุํ สนฺธาเรตุํ จาเลตุํ อภิกฺกมาเปตุํ สกฺโกตีติ วุตฺตํฯ ตํ อภิกฺกมามีติ กายํ ปคฺคณฺหนฺตานํ อเนกสหสฺเสสุ ชวน วาเรสุ ปวตฺตมาเนสุ ยสฺมิํวาเร จลนสงฺขาตํ เทสนฺตรปาปนํ ชายติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ กติปยชวนวาเรหิ จลนํ ชายติฯ ยทิ ชาเยยฺย, อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิยาคมนํ วิย สพฺเพสํปิ สีฆตรํ คมนํ ปญฺญาเยยฺยฯ กสฺมา, เอกจฺฉรกฺขเณปิ อเนกโกฏิสตสหสฺสจิกฺกปวตฺติยา สมฺภวโตฯ อยญฺจ อตฺโถ อุปริ อกฺขรุปฺปตฺติวิจารณายํ ปากโฏ ภวิสฺสตีติฯ ตสฺมา ตโต ปุริมวาเรสุ สํถมฺภนสนฺธารณานิเอว สมฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ยา เจตฺถ สตฺตยุคสกโฏปมา วุตฺตา, สาปิ นานาชวนวีถีสุ สมุฏฺฐิตานํ วาโยธาตูนํ อปราปรํ อุปตฺถมฺภเนจ ยุชฺชติเยวฯ ตถา หิ จลนจิตฺตชรูปสนฺตติยํ ปวตฺตานิ อุตุชรูปสงฺฆาฏานิปิ วิญฺญตฺติสหิตานิ วิย ตทาการวนฺตานิ สเวคานิ สวิปฺผารานิเอว ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา ปุพฺพาปรปวตฺตานํ นานา ชวนวีถีนํ อนฺตรนฺตรา ภวงฺคสมเยสุปิ อภิกฺกมนาทิกํ จลนํ สมฺปชฺชติเยวฯ เอกาพทฺธปวตฺตานิจ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานินาม เอกสฺส วิสเย อิตรานิ เอกสมุฏฺฐานานิ วิย สพฺพโส ตทนุ ปริวตฺตีนิ โหนฺตีติ จิตฺตเช จลนฺเต อิตรานิปิ จลนฺติ เยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

จลนญฺเจตฺถ ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ รูปกลาปสงฺฆาฏานํ ปุริม ปุริมานํ อุปฺปนฺนเทสโต เทสนฺตเร ยถาปวตฺตสนฺนิเวสากาเรน อปราปรํ อุปฺปชฺชมานํ เวทิตพฺพํฯ น หิ รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปนฺน เทเส อนิรุชฺฌิตฺวา เกสคฺคมตฺตํปิ เทสนฺตร สงฺกมนํนาม อตฺถิฯ อิตรถา ขณิกธมฺมตา อพฺยาปารธมฺมตา อวสวตฺติตาจ เตสํ นสิยาติฯ ยํกิญฺจิ วจีเภทํ กโรนฺตสฺส กณฺฐฏฺฐานาทิ คตอุปาทินฺนก ปถวีธาตูสุ จลมานกณฺฐปเทสาทิคตจิตฺตช ปถวีธาตูนํ สงฺฆฏฺฏนสงฺขาเตน ฐานกรณสนฺนิปาเตน สเหวโย วจีโฆสสงฺขาโต จิตฺตชสทฺโท ชายติฯ โส เยน อตฺตนา สห ชาเตน อาการวิกาเรน ยถาธิปฺปายํ ตํตํ วณฺณวิเสสตฺตํ อุปคจฺฉติฯ เยนจ สุณนฺตานํ ตํตํอตฺถโชตโก อกฺขรสนฺนิปาตภูโต ปทพฺยญฺชนวิเสโส อุปลพฺภติฯ โส โจปนวาจาสงฺขาโต อาการวิกาโร วจีวิญฺญตฺตินามฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตสฺสา ปน จิตฺตสมุฏฺฐานาย ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต เอโก อาการวิกาโร วจี วิญฺญตฺตินามาติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโตติ กมฺมชภูตาย จตุชภูตายเอววา อุปาทินฺนปถวีธาตุยา สหฆฏฺฏนํ ปฏิจฺจ สทฺทวิเสสปวตฺติยา ปจฺจยภูโตติ อตฺโถฯ ฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโย ปน จลมานกณฺฐปเทสาทิวิการภูโต กายงฺควิเสโสเอว สิยาฯ วิการทฺวยญฺจ อสํมิสฺสํ กตฺวา เวทิตพฺพนฺติฯ เอตฺถจ อุปาทินฺนกปถวีหิ สห ฆฏฺฏนํ จิตฺตชปถวีนํ กิจฺจํฯ ยํ ปน ตาสํ ยถาวา ตถาวา อฆฏฺเฏตฺวา ยถา อิจฺฉิตกฺขรํ สมฺปชฺชติฯ ตถา ฆฏฺฏนปการวิธานํฯ อิทํ กายวิญฺญตฺติยา กิจฺจํฯ ฆฏฺฏเนน สเหว อุปฺปนฺนสทฺทานํ ตํตํวณฺณตฺต ปตฺติยา วิทหนเมว วจีวิญฺญตฺติยา กิจฺจํฯ กุมฺภถุนตลํ วิยจ อุปาทินฺนกปถวีฯ ปหรณหตฺโถ วิย จิตฺตชปถวีฯ หตฺถปริ วตฺตน วิกาโร วิย กายวิญฺญตฺติฯ สทฺทวิกาโร วิย วจีวิญฺญตฺติฯ กุมฺภถุนสฺส นานาสทฺทปเภโทวิย นานาวณฺณเภโทติฯ เอตฺถจ ยเทตํ อฏฺฐกถายํ อิทํ วกฺขามิ เอตํ วกฺขามีติ อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ อฏฺฐรูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ เตสํ อพฺภนฺตเร จิตฺต สมุฏฺฐานา ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺฏยมานาว อุปฺปชฺชติฯ

เตน ธาตุฆฏฺฏเนน สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชตีติจ ปุริมจิตฺตสมุฏฺฐา นาย อุปตฺถมฺภนกิจฺจํปิ นตฺถีติจ วุตฺตํฯ ตํปิ อเนกสเตสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺตมาเนสุ ยสฺมิํวาเร ปริพฺยตฺตํ อกฺขรํ ปวตฺตติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ เตเนว หิ มูล ฏีกายํ อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ นตฺถิ ลทฺธาเสวเนน จิตฺเตเนว ฆฏฺฏนสฺส พลวภาวโตติ วุตฺตํฯ เอตฺถจ ลทฺธาเสวเนนาติ เอเตน ปุพฺพภาเค นานาชวนวีถีหิ ลทฺธาเสวนภาวํ ทสฺเสติฯ ปถม ชวนจิตฺตสฺสปิ ลทฺธาเสวนตาย อธิปฺเปตตฺตาฯ นจ เอกชวน วารมตฺเตน ปริพฺยตฺตํ เอกกฺขรํ สมฺปชฺชตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ กสฺมา, ตสฺส เอกทฺวิอจฺฉรกฺขณมตฺเตน กาเลน วตฺตพฺพตฺตา เอกจฺฉรกฺขเณจ อเนกสตสหสฺสานํ ชวนวีถีนํ ปวตฺติสมฺภวโตฯ วุตฺตญฺจ –

เอกมตฺตา ตโย รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆมุจฺจเร;

ติมตฺโต ตุ คีโต เญยฺโย, พฺยญฺชนา อฑฺฒมตฺติกาติฯ

มิลินฺทปญฺเหจ สาธิเก วีหิวาหสเต วีหิพีชานิ เอกจฺฉรกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตสฺส กลํปิ นอุเปนฺติฯ กลภาคํปิ นอุเปนฺตีติ ทีปิตํฯ เอกกฺขรํ อุจฺจาเรนฺตสฺสจ ตตฺตกํปิ กาลํ อุจฺจารณจิตฺตพฺยาปาโร สนฺทิสฺสติเยวฯ นจ ปรมตฺถโต เอกเมว สทฺทํ อุจฺจาเรมีติวา สุโณมีติวา สกฺกา นิยเมตฺวา อุจฺจาเรตุํ โสตุญฺจฯ ตถา นิยเมนฺตสฺสปิ สทฺทานํ ปุพฺพาปรโต อเนกสตสหสฺสสฺเสว อุจฺจารณ สวน สมฺภวโตฯ เอกเมวาติ อภิมาโน ปน สมูหฆน สนฺตติฆเนหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตาเอว โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสเมตฺถ กายวิญฺญตฺติยํ วุตฺตน เยน ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพนฺติฯ เอตฺถจ วิญฺญตฺติสทฺโท กาเยน วิญฺญาเปติ วาจาย วิญฺญาเปตีติอาทิสุ โพธนตฺโถฯ สุทินฺน กณฺเฑ ติกฺขตฺตุํ วิญฺญาเปตีติอาทีสุ ปวตฺตนตฺโถฯ อิธ ปน ทุวิโธปิ ยุชฺชติฯ เอวญฺหิ สติ ปรํ โพเธตุกามตารหิ เตสุ สพฺเพสุ กายงฺควาจงฺคโจปเนสุปิ ปวตฺตกวิญฺญตฺติยา ลพฺภมานตา เวทิตพฺพา โหตีติฯ

มูลฏีกายํ ปน ปรํ โพเธตุกามตาย วินาปิ อภิกฺกมนาทิปวตฺตเนน โส จิตฺต สหภูวิกาโร อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติฯ สยญฺจ วิญฺญายตีติ ทฺวิธาปิ วิญฺญตฺติเยวาติ วุตฺตํ, ตตฺถ ทฺวีสุ โพธนวิญฺญตฺตีสุ ปุริมา กายวิญฺญตฺติ องฺคปจฺจงฺคสฺส จลมานวณฺณํ จกฺขุวิญฺญาณวีถิยา จลมานงฺคปจฺจงฺคํ กายวิญฺญาณวีถิยา คเหตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโนทฺวาริกชวเนนเอว วิญฺญายติ ปจฺฉิมาจ วจีวิญฺญตฺติ อุจฺจาริยมานํ สทฺทํ โสตวิญฺญาณวีถิยา คเหตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโนทฺวาริกชวเนนเอว วิญฺญายติ, น ปญฺจทฺวาริกชวเนนฯ สา หิ อตฺตานํ ชานนฺเตเอว ปรสตฺเต อตฺตนา สมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ วิญฺญาเปติ, น อชานนฺเตฯ ญาปก เหตุ หิ นาม อตฺตานํ ชานนฺเตเอว ญาเปตพฺพํ ญาเปติ, โน อชานนฺเตฯ เอวญฺจ กตฺวา กายงฺค โจปนํ ทิสฺวาวา ปรามสิตฺวาวา สทฺทํ สุตฺวาวา ปรสฺส ตํตํอธิปฺปายํ ชานนฺตานํ ติรจฺฉาน คตานํปิ ปถธํ วิญฺญตฺติชานนํ สิทฺธํ ภวติฯ ตํชานเนน วินา อธิปฺปายชานนสฺส อสมฺภวโตฯ วิญฺญตฺติํ ชานนฺตานํจ ปุริมสิทฺธสงฺเกต สมฺพนฺธ ชานเนน วินา อธิปฺปายชานนํ น สมฺภวตีติ มชฺเฌ วิสุํ ปุพฺพสงฺเกต สมฺพนฺธคหนํปิ อิจฺฉนฺติ, ทฺวีสุ ปน ปวตฺตกวิญฺญตฺตีสุ ปรํ อภิกฺกมนฺตํ จกฺขุวิญฺญาณวีถิยา ทิสฺวา อภิกฺกมนวิญฺญตฺติญฺจ อภิกฺกมนจิตฺตญฺจ มโนวิญฺญาณวีถิยา ชานนฺติฯ เอสนโย ปฏิกฺกมนาทีสุฯ ตถา ปรสฺส กถํ โสตวิญฺญาณวีถิยา สุตฺวา กถนวิญฺญตฺติญฺจ กถนจิตฺตญฺจ มโนวิญฺญาณวีถิยา ชานนฺติฯ ปรํ รตฺตจิตฺเตน กายงฺคํ จาเลนฺตํ ทิสฺวา จลนวิญฺญตฺติญฺจ ราคจิตฺตญฺจ ชานนฺติฯ รตฺตสฺส กถํ สุตฺวา กถน วิญฺญตฺติญฺจ ราคจิตฺตญฺจ ชานนฺติฯ เอสนโย สพฺพาสุ กายิกวาจสิกกฺริยาสูติฯ ลหุโน ภาโว ลหุตาฯ มุทุโน ภาโว มุทุตาฯ กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํฯ กมฺมโยคฺยนฺติ อตฺโถฯ กมฺมญฺญสฺส ภาโว กมฺมญฺญตาฯ

อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตาฯ อถทฺธตา ลกฺขณา รูปสฺส มุทุตาฯ สรีรกฺริยานุกูลกมฺมญฺญภาวลกฺขณา รูปสฺส กมฺมญฺญตาฯ อญฺญมญฺญํ อวิชหนฺติโยปิ เอตา วิรุทฺธปจฺจยสปฺปาย ปจฺจยานํ วเสน อสํมิสฺสโต เวทิตพฺพาฯ

ตถา หิ อตฺตโน กายวิรุทฺธํ อุตุํวา อาหารํวา จิตฺตกฺริยํวา เสวนฺตานํ สรีรคตา ธาตุโย กทาจิ สกลสรีรํวา สรีเรกเทสํวา โขเภตฺวา วิเสสโต ปูติมุข สปฺปสงฺขาตอาโป ปริยุฏฺฐานํ กตฺวา กายํ อสยฺหภารํ วิย ครุํ ภาริยํ กโรนฺติฯ อิริยา ปถปริวตฺตเน กายภาริยนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติฯ ตทารูปสฺส ลหุตา นปวตฺตติฯ ปุน อตฺตโน สรีรสปฺปายํ อุตุํวา อาหารํวา จิตฺตกิริยํวา เสวนฺตานํ โส ธาตุกฺโขโภ วูปสมฺมติฯ กาโย สลฺลหุโก โหติฯ อิริยาปถปริวตฺตเน กาย ภาริยนิมิตฺตํ ทุกฺขํนาม นตฺถิฯ ตทา สา ปวตฺตติฯ เอสนโย เสสาสุปิฯ วิเสสนโต ปเนตฺถ มุทุภายํ กฏฺฐมุขสปฺปสงฺขาต ปถวีปริยุฏฺฐานํ กตฺวา สุกฺขกฏฺฐํวิย กายํ ถทฺธํ กกฺขฬํกโรนฺติฯ อิริยาปถปริวตฺตเน องฺคมงฺคานํฉิชฺชนภิชฺชนาการปตฺตํ ถทฺธํ กกฺขฬนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตีติ วตฺตพฺพํฯ กมฺมญฺญตายํ สตฺถมุขสปฺปสงฺขาต วาโย ปริยุฏฺฐานํ วาโยวิสมํ กตฺวา ทามริกโจรปริยุฏฺฐิตํ ปจฺจนฺตรฏฺฐํ วิย กายํ วิวฏฺฏมานํ กโรนฺติ, สพฺพอิริยาปเถสุ สุขํนาม นตฺถีติ วตฺตพฺพํฯ เตโชธาตุ ปน ตาสํ สพฺพาสํปิ มูลภูตา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

อิมา ปน อโรคิโน กลฺลภาโววิย สุปริมทฺทิตจมฺมสฺส มุทุภาโววิย สุทนฺธสุวณฺณสฺส กมฺมกฺขมภาโววิย รูปกายสฺส อิริยาปถปริวตฺตเน สลฺลหุกตาทิวเสน สนฺทิสฺสมานา วิเสสาการา โหนฺตีติ กตฺวา วิการรูปํ นามฯ จยนํ จโยฯ ปิณฺฑวเสน อภินิพฺพตฺตีติ อตฺโถฯ อาทิโต อุปริโตจ จโย อุปจโยฯ ปถมาภินิพฺพตฺติ อุปรุปริวฑฺฒิจาติ อตฺโถฯ อยญฺหิ อุปสทฺโท อุปญฺญตฺตนฺติอาทีสุ วิย ปถมตฺโถ อุปสิตฺตนฺติอาทีสุ วิยจ อุปริ อตฺโถติฯ วุตฺตญฺจ มูลฏีกายํ อุปสทฺโท ปถมตฺโถ อุปริอตฺโถจ โหตีติฯ เตเนวหิ ปาฬิยํ โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโยฯ โยรูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตีติ วุตฺตํฯ ตนนํ วิตฺถารณํ ตติฯ สมฺพนฺธา ตติ ปุนปฺปุนํวา ตติ สนฺตติฯ ยถา ปวตฺตานํ อายตนานํ อทฺธานปูรณวเสน ปวตฺตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปาโท ปถมานิพฺพตฺติอตฺเถน อุปจโยนามฯ ตโต ปรํ ยาว สพฺพปถมํ อุปฺปนฺนานํ จกฺขุ โสต ฆานชิวฺหานํ อุปฺปาโท, เอตฺถนฺตเร รูปานํ อุปฺปาโท อุปริ วฑฺฒิอตฺเถน อุปจโยนามฯ ตโต ปรํ ยาวชีวํ จตุสนฺตติรูปานํ อุปฺปาโท สนฺตตินามฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ นทีตีเร นิขาตกูปสฺมิํ อุทกุคฺคมนกาโลวิย อาจโย นิพฺพตฺติฯ ปริปุณฺณกาโลวิย อุปจโย วฑฺฒิฯ อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ ปวตฺตีติฯ

วิภาวนิยํ ปน

ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาวจกฺขาทิ ทสกานํ อุปฺปตฺติฯ เอตฺถนฺตเร รูปุปฺปาโท อุปจโยนามฯ ตโต ปรํ สนฺตติ นามาติ วุตฺตํฯ ตํปิ เตน ปริยาเยน ยุชฺชติเยวฯ

สํเสทโชปวาติกานํ ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปาโท ปถมา ภินิพฺพตฺติ อตฺเถน ปริปุณฺณ วฑฺฒิ อตฺเถนจ อุปจโย นาม, ตโต ปรํ รูปานํ อุปฺปาโท สนฺตตินามฯ อปิจ, ติสมุฏฺฐานิก รูปานํปิ วิสุํ วิสุํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํนาม อตฺถิฯ ตสฺสจ เอเกกสฺส นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ ปวตฺติ วเสน ติสฺโส ติสฺโสอวตฺถา โหนฺติฯ ตตฺถ เอเกกสนฺตติยํ อาทิมฺหิ สนฺตติสีสรูปานํ สพฺพปถมํ อุปฺปาโท นิพฺพตฺตินามฯ ตโต วฑฺฒนรูปานํ อุปฺปาโท วฑฺฒีนามฯ วฑฺฒเน สมตฺเต อวฑฺฒิตฺวา ปพนฺธฏฺฐิติวเสน วตฺตนวเสนอุปฺปาโทปวตฺตินามฯ ตตฺถ จ นิพฺพตฺติวฑฺฒิโย อุปจโยนามฯ ปวตฺติสนฺตติ นามฯ สงฺเขปโต ปน โลเก สพฺพาสุ อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธรูปปวตฺตีสุ สนฺทิสฺสมาเน ชายน วฑฺฒน ปวตฺตนสงฺขาเต อวตฺถาเภเท ทิสฺวา อุปจยสนฺต ติโย เวทิตพฺพาฯ ตตฺรายํ นโย-รุกฺขติณาทีนิวา สาขา ปตฺตปุปฺผผลาทีนิวา อาทิมฺหิ ชายนฺติฯ ชายิตฺวา วฑฺฒนฺติฯ วฑฺฒเน สมตฺเต อวฑฺฒิตฺวา ปพนฺธวเสน ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตีติฯ ชีรณํ ชรา, ชีรนฺติ ชิณฺณภาวํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ ชราฯ สาเยว ชรตาฯ อุปฺปาทชราภงฺเคหิ นิจฺจลติ นกมฺปตีติ นิจฺโจ อสงฺขต ธมฺโมฯ น นิจฺโจ อนิจฺโจ, สงฺขตธมฺโมฯ อนิจฺจสฺส ภาโว อนิจฺจตา, ภงฺโคฯ

[183] วิภาวนิยํ ปน

‘‘นิจฺจธุวภาเวน น อิจฺจํ อนุคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

นิจฺจสทฺโท หิ สาสเน โลเกจ ปากโฏฯ โส เอว อิธ นการยุตฺโต อนิจฺโจติ วุตฺโตติฯ ลกฺขียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ วินิจฺฉียนฺติ ธมฺมา อิเม สงฺขตาติ เอเตนาติ ลกฺขณํฯ สงฺขต ภาวชานนนิมิตนฺติ อตฺโถฯ ยถาห- องฺคุตฺตเร ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิ, อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติฯ นนุ ปาฬิยํ ชาตินาม อาคตาฯ ตสฺมา สาปิ อิธ วตฺตพฺพาติ วุตฺตํ ชาติรูปเมวาติอาทิฯ เอตฺถาติ รูปสมุทฺเทเสฯ ชนนํ ปาตุภวนํ ชาติฯ ชายนฺติวา เอตายาติ ชาติ, อุปจย สนฺตติ นาเมนปวุจฺจติ ตสฺสาชาติยาตถา อวตฺถาเภทโยคโตติ อธิปฺปาโยฯ สา หิ อาทิโต ปฏิสนฺธิรูปานิ ปาตุภวนฺตานิ กโรติฯ ปุน อปริปุณฺณานิจ อายตนานิ ปูเรติฯ ปูริตานิ จ ทีฆํปิ อทฺธานํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา ปวตฺเตติ ปพนฺธยตีติฯ เอกา ทสวิธํปีติ มหาภูตาทิภาเวน เอกตฺตํ อุปนยนวเสน เอกา ทสปเภทํปิฯ กถํ สรูปวเสน อฏฺฐวีสติวิธํ โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา ภูตปฺปสาท วิสยาติอาทินา เอกาทสวิธสฺเสว สรูปโต ทสฺสนํ อนฺโตคธเภทานํ ปุพฺเพ วุตฺตภาเวน สุปากฏตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห-อฏฺฐารสวิธนฺติฯ

จตฺตาริ ภูตานิ ปญฺจปสาทา อคหิตคหเณน จตฺตาโร วิสยา โคจราฯ ทุวิโธ ภาโวฯ เอกํ หทยํฯ อิติ อิทํ โสฬสวิธํ รูปํ ชีวิตาหารรูเปหิ สห อฏฺฐารสวิธํ โหติ ตถา เอโก ปริจฺเฉโทฯ ทุวิธา วิญฺญตฺติฯ อคหิตคหเณน ติวิโธ วิกาโรฯ จตุพฺพิธํ ลกฺขณนฺติ ทส อนิปฺผนฺนาจาติ รูปํ สรูปโต อฏฺฐวีสติวิธํ ภเวติ โยชนาฯ เอตฺถจ ปจฺฉิมานิ ทสรูปานิ สภาวโต อนุปลพฺภมานตฺตา ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตานิ รูปานิ น โหนฺตีติ อนิปฺผนฺนานิ นามฯ

อปิ เจตฺถ อภิธมฺเม วิสุํ อุทฺทิฏฺฐานิ นิทฺทิฏฺฐานิจ เอตานิ สภาวโต อนุปลพฺภมานานีติ วา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานีติวา นสกฺกา วตฺตุํฯ โวหารสิทฺธ มตฺตภาวํ อติกฺกมฺม ตาทิเสน สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺเธน ปรมตฺถ ลกฺขเณน อุปลทฺธตฺตาฯ อิตรถา นิพฺพตฺติลกฺขณรหิตํ อสงฺขต นิพฺพานํปิ สภาวโต อนุปลพฺภมานํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานญฺจ นาม สิยาติฯ ตสฺมา นิพฺพตฺติ ลกฺขณรหิตตฺตาเอว เอตานิ อนิปฺผนฺนานินามฯ น สภาวโต อนุปลพฺภมานตฺตาติ ยุตฺตํ สิยาติฯ [รูปสมุทฺเทโส]

[157] รูปวิภาเคสพฺพญฺจ ปน เอตํ ยถาสมุทฺทิฏฺฐํ อฏฺฐวีสติ วิธํ รูปํ อเหตุกฏฺเฐน เอกวิธเมวฯ น สเหตุกา เหตุก วเสน ทุวิธํฯ ตถาสปฺปจฺจยฏฺเฐน เอกวิธเมวฯ น สปฺปจฺจยาปจฺจย วเสน ทุวิธนฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอกวิธนยํ ตาว ทสฺเสตุํ สพฺพญฺจาติอาทิมารทฺธํฯ

[184] วิภาวนิยํ ปน

เอกวิธนโยปิ รูปวิภาโคเอวาติ กตฺวา ‘‘ยถา อุทฺทิฏฺฐ รูปานํ เอกวิธาทินยํ ทสฺสนตฺถํ สพฺพญฺจ ปเนตนฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สเมติฯ

วกฺขติ หิ –

อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, วิภชนฺติ ยถารหนฺติฯ

เอเตน อชฺฌตฺติกาทิเภโท เอว รูปวิภาโคนามาติ วิญฺญายติฯ

ตตฺถ สพฺพํปิ รูปํ เหตุสมฺปโยคา ภาวโต อเหตุก เมว, น กิญฺจิ สเหตุกํฯ กิญฺจิ อเหตุกนฺติ เอวํ วิภาโค อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ สปฺปจฺจยํ สาสวํ สงฺขตํ โลกิยนฺติ ปาโฐฯ สปฺปจฺจยํ สงฺขตํ โลกิยํ สาสวนฺติ ปน ยุตฺโตฯ ปาฬิยํปิ ตถา ทิฏฺฐตฺตา สภาคยุคฬสมฺภวโตจาติฯ อิตรานิ ปน ปาฬิกเมน อสเมนฺตานิปิ สภาค ยุคฬตฺตา ภาคโต ยุตฺตานิเอวฯ ตตฺถ อตฺตโน ชนเกน ปจฺจเยน สเหว วตฺตตีติ สปจฺจยํฯ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียตีติ สงฺขตํฯ

ปญฺจุปาทา นกฺขนฺธสงฺขาเต โลเกเอว ปริยาปนฺนนฺติ โลกิยํฯ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตหิ อาสเวหิ สเหว วตฺตตีติ สาสวํฯ อกนิฏฺฐ พฺรหฺมสนฺตาน ภูตํปิ รูปํ กามตณฺหา วิสยภาเวน กาเมเอว ปริยาปนฺนตฺตา กามาวจรํฯ นตฺถิ อตฺตนา คหิตํ กิญฺจิ อารมฺมณํนาม อสฺสาติ อนารมฺมณํฯ โย ธมฺโม อญฺเญน ปโยเคน ปหีโนปิ สมุทยปหาเน อสติ อปหีโนว โหติฯ ปุน อวสฺสํ อุปฺปชฺชมานตฺตาฯ อปฺปหีโนปิ ตสฺมิํ สติ ปหีโนว โหติฯ ปุน อนุปฺปชฺชมานตฺตาฯ ตาทิโส ธมฺโม ปหานวายามสฺส อฏฺฐานตฺตา อปฺปหาตพฺโพนามฯ รูปํปิ เอทิสเมว โหตีติ วุตฺตํ อปฺปหาตพฺพ เมวาติฯ อฏฺฐานตฺตา ปหาน วายามํ น อรหตีติ อตฺโถฯ อถวา, วินา สมุทยปหาเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํฯ ตํ ปชหถฯ ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ อตฺถาย หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ อิทํ กถนฺติฯ ตํปิ ตพฺพิสยสฺส ราคสฺส ปหานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห –

รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท, โย ราโค, ยานนฺที, ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถฯ เอวํ ตํรูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมนฺติฯ

อยํ นโย อญฺเญสุปิ กุสลาทีสุ อปฺปหาตพฺเพสุ เวทิตพฺโพติฯ เอวสทฺโท เจตฺถ ปุริมปเทสุปิ โยเชตพฺโพฯ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถวาฯ เตน ปาฬิยํ อาคตํ น เหตุ เหตุวิปฺปยุตฺตนฺติอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺตภาวปริยาปนฺโน ธมฺมสมูโห อชฺฌตฺตํนามฯ ตสฺมิํปิจ ยตฺถ ตณฺหาย อติเรกตรํ ทฬฺหปริคฺคโห โหติฯ โส จกฺขาทิโก จิตฺเตน สห ฉพฺพิโธ ธมฺโม อชฺฌตฺติโก นามฯ อชฺฌตฺเต วิทิโต ปากโฏติ กตฺวาฯ ตถา หิ โส อชฺฌตฺตชฺฌตฺตนฺติปิ วุตฺโตฯ อิตรานิ ปน รูปาทินิ ผสฺสาทีนิจ ตทุปาทาย ตณฺหาปริคฺคหสฺส มนฺทตฺตา พาหิรานิ นามฯ ยถา หิ โลเก มณิวา สุวณฺณํวา รชตํวา พหิเคเห นิทหิตฺวา ถปิตํ โหติฯ ปจฺฉิวา สุปฺปํวา ฆโฏวา สราโววา อนฺโต เคเห ถปิโตฯ ตตฺถ ปจฺฉิมานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ ปุริมานิ รกฺขนฺติฯ ตสฺมา ตาเนว ตณฺหาปริคฺคหทฬฺหตาย อนฺโตปริโภคาตฺเวว วุจฺจนฺติฯ ปจฺฉิมานิ ปน พาหิร ปริโภคาตฺเววฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิธปิ หิ ยทิ สกฺกุเณยฺยฯ รูปาทีนิ ผสฺสาทินิจ สพฺพานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ จกฺขาทิกํ ฉพฺพิธเมว อวสฺสํ รกฺขิสฺสนฺตีติฯ อิติ ตณฺหา ปริคฺคหสฺส ทฬฺหมนฺทตา วเสเนว เตสํ ทฺวินฺนํ อชฺฌตฺติก พาหิรตา วุตฺตาฯ น ปวตฺติเทสวเสนาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

[185] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘อชฺฌตฺติกรูปํ อตฺถภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตาฯ กามํ อญฺเญปิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิฯ รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทิกเมว อชฺฌตฺติกนฺติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

[186] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘อตฺตสงฺขาตํปา จิตฺตํ อธิกิจฺจ ตสฺส ทฺวารภาเวน ปวตฺตตีถิ อชฺฌตฺตํฯ ตเทว อชฺฌตฺติกนฺติ’’ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

ตสฺมิํ อตฺเถ หิ สติ จิตฺตสฺส อชฺฌตฺตตา น สมฺปชฺชติฯ อชฺฌตฺตธมฺม อชฺฌตฺติกมฺโมนญฺจ อวิเสโส อาปชฺชตีติฯ

ยํ ปน ตตฺถ

อถวา ยทิ มยํ น โหม, ตฺวํ กฏฺฐกลิงฺครูปโม ภวิสฺสตีติ วทนฺตา วิย อตฺตภาวสฺส สาติสยํ อุปการกตฺตา จกฺขาทิเนว วิเสสโต อชฺฌตฺติกานีติ วุตฺตํฯ ตํ ยุตฺตตรํฯ

ตถา อุปการาติสยตฺตาเอว หิ เตสุ สตฺตานํ ปริคฺคห ทฬฺหตา โหตีติฯ สตฺตวิธํปิ ทฺวารรูปํนามฯ ยถากฺกมํ วีถิ จิตฺตานํ ปาณาติปาตาทิกมฺมานญฺจ ปวตฺติมุขตฺตาฯ ตตฺถ ปน ปญฺจ วิธํ ปสาทรูปํ อุปปตฺติทฺวารํนามฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ กมฺมทฺวารํนามาติ โอฬาริกรูปํ ปกติยา ถูลสภาวตฺตา ฆฏฺฏนสงฺขาตสฺสจ อตฺตโน กิจฺจสฺส โอฬาริกตฺตาฯ สนฺติเกรูปํ ทูเร ปวตฺตสฺสปิ สีฆตรํ ญาเณน คหณโยคฺยตฺตาฯ

สปฺปฏิฆรูปญฺจาติ เอตฺถ ปฏิหนนํ ปฏิโฆฯ โส ทุวิโธ วิสยวิสยีนํ ปฏิฆฏฺฏนํ มหา ภูตานํ อญฺญมญฺญปฏิฆฏฺฏนนฺติฯ ตตฺถ เยน ปฏิฆฏฺฏเนน ปสาท ทฺวารานํ ภวงฺคสฺสจ วิการปฺปตฺติ โหติฯ อิทํ วิสยวิสยีนํ ปฏิฆฏฺฏนํนามฯ เยน รุปฺปนลกฺขณานํ รูปธมฺมานํ รุปฺปน กุปฺปน ฆฏฺฏน ปีฬน ภิชฺชนาทโย ปวตฺตนฺติฯ อิทํ มหาภูตานํ อญฺญมญฺญปฏิฆฏฺฏนํ นามฯ ปฏิเฆน สห วตฺตตีติ สปฺปฏิฆํฯ

[187] วิภาวนิยํ ปน

‘‘โย สยํ นิสฺสยวเสนจ สมฺปตฺตานํ อสมฺปตฺตานญฺจ ปฏิมุขภาโว อญฺญมญฺญปตนํฯ โส ปฏิโฆ วิยาติ ปฏิโฆฯ ยถาหิ ปฏิฆาเต สติ ทุพฺพลสฺส จลนํ โหติฯ เอวํ อญฺญมญฺญปฏิมุขภาเว สติ อรูปสภาวตฺตา ทุพฺพลสฺส ภวงฺคสฺส จลนํ โหตีติ’’ เอวํ มหาภูตฆฏฺฏนํ อุปมามตฺตํ กตฺวา วิสยวิสยิฆฏฺฏนเมว คหิตํฯ ตํ อนุปปนฺนํฯ

เอวญฺหิ สติ ยานิ โลเก อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตาเนสุ ฆฏฺฏนานิ ทิสฺสนฺติฯ เยสํ วเสน รูปธมฺเมสุ อญฺญมญฺญํ ลคฺคน พนฺธน ถมฺภน ธารณ จลนาทีนิวา วฑฺฒน หายน เฉทน เภทน วิลีน วิกิรณาทีนิวา ปวตฺตนฺติฯ ตานิ อิธ อสงฺคหิตานิ สิยุํฯ นจ ตานิ อนุคฺคห อุปฆาต วเสน ปวตฺติภูต สนฺนิปาต สงฺขาตํ ฆฏฺฏนํวินา อญฺญปการานิเอว สกฺกา ภวิตุนฺติฯ อิตรํ โสฬสวิธํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน สุขุมรูปํ ทูเรรูปํ อปฏิฆรูปญฺจฯ อุปาทินฺนรูปํ นาม กตฺถจิ ยํกิญฺจิ สรีรฏฺฐกรูปํ วุจฺจติฯ กตฺถจิ กมฺมสมุฏฺฐาน เมว ตทุภยํปิ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ตุสํ อาทินฺนปรามฏฺฐตฺตา อุปาทินฺนํ นาม นิปฺปริยายโต ปน กมฺมสมุฏฺฐานเมว อุปาทินฺนํนามฯ กสฺมา ตสฺเสว สตฺตสนฺตาเน นิจฺจกาลํ ปวตฺติวเสน สาติสยํ ภุสํ อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐตาสมฺภวโตติ วุตฺตํ กมฺมชํอุปาทินฺนรูปนฺติฯ เอตํ มมาติอาทินา ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ภุสํ อาทิยตีติ อุปาทินฺนํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อตฺตโน ผลภาเวน อาทินฺนํ คหิตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ

สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสนํฯ นิทสฺสนนฺติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทฏฺฐพฺพภาโว วุจฺจติฯ โส ปน ธมฺมโต อนญฺญตฺเตปิ อญฺเญ วิย กตฺวา อุปจรียติฯ เอวญฺหิ สติ อตฺถวิเสสโพโธ โหตีติฯ นิทสฺสนนฺติวา จกฺขุวิญฺญาณกิจฺจํ วุจฺจติฯ เตน สห วตฺตตีติ สนิทสฺสนนฺติปิ ยุชฺชติเยวฯ จกฺขาทิทฺวยํ อสมฺปตฺตวเสน โคจรคฺคาหิกํฯ ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตวเสน โคจรคฺคาหิกนฺติ ปญฺจวิธํปิ โคจรคฺคาหิกรูปนฺติ โยชนาฯ ตตฺถ ปสาเท อลฺลียิตฺวา ลคฺคิตฺวา อุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ สมฺปตฺตํนามฯ เกสคฺคมตฺตํปิ มุญฺจิตฺวา อุปฺปนฺนํ อสมฺปตฺตํนามฯ กสฺมา ปเนตฺถ จกฺขาทิทฺวยํ อสมฺปตฺตเมว คณฺหาติฯ ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตเมวาติ, ปจฺจยวิเสสโตฯ อาโลโก หิ รูปคหเณ จกฺขุสฺส ปจฺจโยฯ อากาโสจ สทฺทคหเณ โสตสฺสาติ จกฺขุรูเปสุจ อญฺญมญฺญํ ลคฺคิตฺวา อุปฺปชฺชมาเนสุ อาโลกปริวารสฺส โอกาโส นตฺถิฯ ตถา โสตสทฺเทสุจ อากาสปริวารสฺสาติฯ วายุอาปปถวิโย ปน ฆานาทิตฺตยสฺส คนฺธาทิคหเณ ปจฺจยา โหนฺติฯ ตตฺถ วายุนาม คนฺธากฑฺฒนโก นาสวาโตเยว, โสจ สมฺปตฺตสฺเสว ปจฺจโยฯ อาโปนาม ชิวฺหาเตมนโก อาโป, โสปิ สมฺปตฺตสฺเสว ปจฺจโยฯ น หิ รโส สุกฺขชิวฺหาย ผรตีติฯ ปถวีจ ฆฏฺฏนตฺถาย ปจฺจโยฯ น หิ ทุพฺพลปถวีสนฺนิสฺสโย อาโลโกวา รโชวากาเย ปตมาโนปิ ปสาเท ฆฏฺเฏตีติฯ อิติ ปจฺจยวิเสสโต เตสํ สมฺปตฺตาสมฺปตฺตวเสน คหณ วิเสโส โหตีติฯ ตตฺถ จกฺขุสฺส ตาว อสมฺปตฺตคหณํ ปากฏํฯ ตญฺหิ สมีเป อกฺขิวณฺณํวา ภมุกมูลํวา นปสฺสติฯ ทูเร ปน มหนฺตํ จนฺทมณฺฑลาทิกํวา ผลิกาทิติโรหิตํวา วณฺณํ ปสฺสติฯ ทิสาเทสววตฺถานญฺจสฺส ปญฺญายตีติฯ โสตสฺส ปน กถนฺติ, ตตฺถ หิ ทูเร สทฺโท จิเรน สุยฺยมาโน ทิสฺสติ ปจฺฉิมทิสาภาเค อุปฺปนฺโนปิ สทฺโท อนฺตรา มหนฺเต เจติยาทิเก อนฺตริเต สติ ทกฺขิณปสฺสโตวา สุยฺยติฯ อุตฺตรปสฺสโตวาฯ อสุยฺยมาโนวา โหตีติฯ

วุจฺจเต, อุปฺปนฺโน สทฺทสงฺฆาโฏ อาสนฺเน ฐิตานํ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว อวสานา กเมน ปากฏีภูโต โหติฯ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโสจ พลวา โหติฯ อหํ สุโณมีติ ปวตฺตา สลฺลกฺขณวีถิโย สีฆตรํ นิรนฺตรํ วิย ปวตฺตนฺติฯ ทูเร ฐิตานํ ปน ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส มนฺทตโร โหติฯ อาทิโต อปากโฏฯ มชฺเฌวา อวสาเนวา ปิณฺฑวเสน ปากฏีภูโตฯ สลฺลกฺขณวีถิโย จิเรน ปเรน ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา เตสํ ลหุํ สุโตฯ จิเรน สุโตติ อติมาโน โหตีติฯ อปิจ, สทฺโทนาม นิสฺสยธาตุปรํปราย ปวตฺติตฺวา ทูรํปิ เทสํ คจฺฉติเยวฯ เอวํ คจฺฉนฺโตจ คตคตฏฺฐาเนเอว ฐตฺวา สวนูปจาเร ฐิตานํ โสตสหสฺสํปิ ฆฏฺเฏติฯ มหนฺเต ปน เจติยาทิเก อนฺตริเต สติ ยโต อากาโส อุชุํ วิวโฏ โหติฯ ตโต ทกฺขิณปสฺสโตวา อุตฺตรปสฺสโตวา คตคตฐานโตวโสตํ ฆฏฺเฏติฯ มนฺทตโร ปน สทฺโทอสุยฺย มาโนปิ โหติฯ เอวํ คจฺฉนฺโตจ ยาว โสตปสาเท อลฺลียิตฺวา นุปฺปชฺชติฯ ตาว อสมฺปตฺโตเยว โหติฯ โย ปน อลฺลี ยิตฺวา อุปฺปชฺชติฯ โส สมฺปตฺโตนาม โหติฯ น โส สุยฺยตีติฯ ยทิ ปน โสตํ สมฺปตฺตวิสยํ สิยาฯ ยถา อนฺโต กุจฺฉิคโต คนฺโธ พหิ นฆายิยติฯ ตถา อนฺโต กุจฺฉิคโต สทฺโทปิ พหิ นสุเยยฺยฯ คนฺธสฺส วิย ทิสาเทสววตฺถานํ วิสฺสน สิยาติฯ

[188] วิภาวนิยํ ปน

‘‘คนฺตฺวา วิสยเทสํ ตํ, ผริตฺวา คณฺหตีติ เจฯ อธิฏฺฐาน วิธา เนปิ, ตสฺส โส โคจโร สิยาฯ’’ ติปิ วิจาริตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ จกฺขาทิทฺวยสฺส พหิทฺธา วิสยเทสคมนสงฺโค อตฺถีติฯ โคจรํ คณฺหาตีติ โคจรคฺคาหิกํฯ ปสาท มณฺฑภูตตฺตา อาปาตมาคตํ อารมฺมณนิมิตฺตํ สมฺปฏิจฺฉตีติ อตฺโถฯ

วิภาวนิยํ ปน

วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา ตํตํ โคจรคหณ สภาวตฺตาติ วุตฺตํฯ

วณฺโณติ รูปารมฺมณสฺเสตํ นามํฯ โอชาติ อาหาร รูป มาหฯ วินิภุชฺชตีติ วินิพฺโภโคฯ ฐานโต เทสโต อุปฺปตฺติการณโต วิสุํวิสุํ ววตฺถปียตีติ อตฺโถฯ นวินิพฺโภ โคติ อวินิพฺโภโคฯ โส เอว รูปนฺติ อวินิพฺโภครูปํฯ อาจริยานนฺทตฺเถเรนปเนตฺถ คนฺธรสโอชา กตฺถจิ วินีภุตฺตา ทิสฺสนฺตีติ ปญฺจวิธเมว อวินิพฺโภครูปํ อิจฺฉิตํฯ ตํ ปรโต อาคมิสฺสตีติฯ [รูปวิภาโค]ฯ

[158] กมฺมนฺติ เอกา เจตนาเอวฯ สาเยว หิ ปฏฺฐาเน นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยภาเวน วุตฺตาฯ ยถาห-นานากฺขณิกา กุสลากุสลา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตาจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ จิตฺตนฺติ ปน สสมฺปยุตฺตธมฺมํ อธิปฺเปตํฯ ปฏฺฐาเน เจตสิกธมฺมานํปิ รูปสมุฏฺฐาปนภาเวน วุตฺตตฺตาฯ ยถาห-เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํ สมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุ ปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิฯ อุตูติ เตโชเยวฯ โส หิ กปฺปสณฺฐาปนวเสน สกลํ โอกาส โลกํปิ นานาสรีรสณฺฐาปนวเสน สก ลํ รูปมยํ กายํ สตฺตโลกํปิ นานารุกฺขติณาทีนํ อพฺภปฏลเมฆวุฏฺฐิชลอคฺคิ วาตาทีนญฺจ สณฺฐาปนวเสน สกลํ สงฺขารโลกํปิ อุทยติ ปสวติ ชเนติ วฑฺเฒติฯ ตสฺมา อุตูติ วุจฺจตีติฯ อรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อุตูติปิ วทนฺติฯ อาหาโรติ โอชาเอวฯ รูปวิราคภาวนาภูตํ อรูปกุสลํ กมฺมชรูปํ นชเนตีติ วุตฺตํ ปญฺจวีสติวิธํปีติฯ อติสงฺขตนฺติ อตีตกาเล ยถากา ลนฺตเร รูปํ ชเนติ, ตถา วิเสเสตฺวา สุฏฺฐุกตํฯ อชฺฌตฺติ กสนฺตาเนติ วุตฺตํ, อชฺฌตฺตสนฺตาเนติ ปน วตฺตพฺพํฯ อชฺฌตฺต เมว อชฺฌตฺติกนฺติวา อิกสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปฏิสนฺธิมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ อุปาทายฯ ขเณขเณติ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุฯ อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน สพฺเพสํปิ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานํ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว อุปฺปาทํ ภงฺคกฺขเณเอว นิโรธญฺจ อาหฯ

อหํ ปนสฺสา ธิปฺปาโย-สพฺพานิปิ จตุสมุฏฺฐานิกรูปานิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว อุปฺปชฺชนฺติ, น ภงฺคกฺขเณฯ ยถาห –

ยสฺสวา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติฯ โนติฯ

ตถา ตานิ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณเอว นิรุชฺฌนฺติฯ น อุปฺปาทกฺขเณฯ ยถาห –

ยสฺส กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติฯ โนติฯ

อรูปภวํ สนฺธาย เอตํ ยมกทฺวยํ วุตฺตํฯ รูปานิ ปน จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปาทกฺขเณปิ นิรุชฺฌนฺตีติ เจฯ นฯ เอวญฺหิ สติ –

ยสฺสวา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติฯ อรูเป ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติฯ โนจ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ ปญฺจโวกาเร ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจญฺจ นิรุชฺฌติ, ทุกฺขสจฺจญฺจ อุปฺปชฺชตีติจฯ

อิตรตฺถจ

อรูเป กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติฯ โนจ เตสํ อพฺยากตา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติฯ ปญฺจโวกาเร กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กุสลา ธมฺมาจ อุปฺปชฺชนฺติฯ อพฺยากตา ธมฺมาจ นิรุชฺฌนฺตีติจฯ

เอวํ ปริปุณฺณปญฺหาเอว อุทฺธฏา สิยุํฯ โนติ ปน ปฏิเสโธว อุทฺธโฏฯ ตสฺมา นยิทํ อรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ จิตฺตชรูปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจฯ ตมฺปิ นฯ กมฺมชรูปสฺส วิคหเณ วิโรธสฺส ยมกปาฐนฺตรสฺส อภาวโตฯ อนุโลมสฺเสวจ ภาวโตฯ ยถาห –

ยสฺสวาปน ยตฺถ มนินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส ตตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ นอุปฺปชฺชตีติฯ อสญฺญสตฺตานํ เตสํ ตตฺถ มนินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติฯ โนจ เตสํ ตตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติฯ

สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เตสํ ตตฺถ มนินฺทฺริยญฺจ นอุปฺปชฺชติฯ ชีวิตินฺทฺริยญฺจ นอุปฺปชฺชตีติฯ

เอตฺถ หิ อสญฺญสตฺตานนฺติ เอเตน รูปชีวิตินฺทฺริย เมว วุตฺตํฯ ยทิจ ตํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณปิ อุปฺปชฺเชยฺย, ปุริมโกฏฺฐาเส ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อสญฺญสตฺตานํ เตสํฯลฯ ชีวิตินฺทฺริยํ นอุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ สิยา, ปจฺฉิมโกฏฺฐาเสจ สพฺเพสํ จวนฺตานํ อิจฺเจว วุตฺตํ สิยาติฯ ปจฺฉิมโกฏฺฐาเส ปน อรูป ชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจฯ นฯ ตถา คหณตฺถํ ยมก ปาฐนฺตราภาวโต สพฺพญฺญุวิสเยจ ฐาเน ปาฬิโย สํสนฺทิตฺวา พลวติยา ปาฬิยุตฺติยาเอว ฐาตพฺพโตติฯ ยสฺมาจ รูปธมฺมา นาม ทนฺธปวตฺติโน โหนฺติฯ อรูปธมฺมา ลหุปวตฺติโน ฐิติกฺขโณจ เตสํ วิสุํ คณนูปโค นตฺถิฯ ตสฺมา อญฺโญเยว รูป ธมฺมานํ ขณปพนฺโธฯ อญฺโญ อรูปธมฺมานํฯ ตตฺถ สพฺเพปิ รูปธมฺมา เอกจิตฺตกฺขณปริมาเณน อตฺตโน อุปฺปาทกฺขเณน ยุตฺตา ขเณ ขเณ นิรนฺตรเมว อุปฺปชฺชนฺติฯ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย สหุปฺปนฺนตฺตาจ ปน ทฺวินฺนํ เตสํ อุปฺปาทาทิวา นิโรธนฺโตวา ยาวชีวํปิสเหว โหตีติปิ ตสฺส อธิปฺปาโยติฯ ยมก ปาฬิโย ปน นานาตฺถา, นานาพฺยญฺชนา, คมฺภีโรจ สตฺถุ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมา สุฏฺฐุ วิจาเรตฺวา สลฺลกฺเขตพฺโพฯ น ปน ธมฺมตา เอสา ยมกสฺสฯ ยทิทํ ยถาลาภโยชนาติ กตฺวา อตฺตโน อธิปฺปาเย ฐตฺวา ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐํ ยมกปาฐํ ยถาลาภโย ชนายเอว สกฺกา โยเชตุนฺติฯ รูปวิราคภาวนาวิเสสภูตํ อรูปกุสลํ ตสฺมิํ โลเก รูปสหิตํ ปฏิสนฺธิํ นชเนติฯ สุทฺธอรูปเมว ชเนติฯ ตสฺมา รูปสนฺตติสีสสฺส สพฺพโส อภาวา ตตฺรุปฺปนฺนานิ สพฺพานิ ฉจตฺตาลีสจิตฺตานิ รูปํ ชเนตุํ น น สกฺโกนฺติฯ อรูปวิปากา ปน ตตฺเถว นิยมุปฺปนฺนาติ อรูปปากสฺเสว คหณํ กตํ, เตเนว อฏฺฐกถายํ, อญฺญานิปิ พหูนิ อารุปฺเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสตฺถา รูปํ นสมุฏฺฐาเปนฺตีติ วุตฺตํ ตตฺถ อโนกาสตานาม อาทิโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺนสฺส รูปสนฺตติสีสสฺส อภาโว เอว ทฏฺฐพฺโพติฯ

[189] วิภาวนิยํ ปน

‘‘รูปวิราคภาวนานิพฺพตฺตตฺตา เหตุโน ตพฺพิธุรตายา’’ติปิ การณํ วุตฺตํฯ ตํ อการณํฯ

รูปารูปวิราคภาวนาภูตมคฺคนิพฺพตฺตสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺส รูโปกาเส สติ รูปชนกตาทสฺสนโตติฯ ฌานงฺควิรเหน องฺคทุพฺพลานิปิ รูปํ น ชเนนฺตีติ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณคหณํ กตํฯ อิตรา นิปิ ปน ปนฺนรสกามรูป ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ ขีณาสวานํ ปรินิพฺพานจุติ จิตฺตนฺติ อิมานิ จิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺติเยวฯ เอวํสนฺเตปิ ตานิ สพฺพานิปิ ภวงฺคกาเล อขีณาสวานญฺจ จุติกาเล สมุฏฺฐาเปนฺตีติ เตสํ อิธ อคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[190] วิภาวนิยํ ปน

ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน จุติจิตฺตญฺจ เอกูนวีสติ ภวงฺคสฺเสว อนฺโตคธตฺตา จิตฺตนฺตรํ น โหตีติ น ตสฺส วชฺชนํ กต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอกูนวีสติ ภวงฺคสฺเสวาติ น วตฺตพฺพํฯ

อรูปวิปากสฺส สรูปโต วชฺชิตตฺตาติฯ กสฺมา ปน ยถา วุตฺตานิ ปนฺนรส ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺตีติ, ปริทุพฺพลตฺตาฯ จิตฺตญฺหินาม อุปฺปาทกฺขเณเอว ปริปุณฺณํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา พลวํ โหติฯ รูปญฺจ ฐิติกฺขเณวฯ

ตสฺมา อตฺตโน พลวนฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชมานภาเวน ทุพฺพลํ วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนตฺตา สยํปิ ปริทุพฺพลํ โหตีติ สพฺพานิปิ ตานิ ตทา รูปํ นสมุฏฺฐา เปนฺตีติฯ เอตฺถจ เกจิ อนนฺตราเสวนาทิปจฺจยา จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว ผรนฺติฯ รูปสฺส ปน อุปตฺถมฺภกภูตา อุตุอาหารา ปจฺฉาชาตปจฺจยธมฺมาจ ฐิติกฺขเณเอวผรนฺตีติ เตสํ ยถากฺกมํ อุปฺปาทกฺขเณ ฐิติกฺขเณจ ปริปุณฺณปจฺจยลาโภ เวทิตพฺโพฯ

[191] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปจฺฉาชาต ปจฺจยรหิตํ ปน อาหาราทีหิจ อนุปตฺถทฺธํ ทุพฺพลวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา อตฺตโนจ อาคนฺตุกตาย กมฺมชรูเปหิจ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ฐานํ คเหตฺวา ฐิตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปจฺฉาชาต ปจฺจย รหิตนฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํฯ

ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ ปจฺฉาชาต ปจฺจย รหิตสฺส ปิอุตุสฺส รูปชนกภาวสฺส วกฺขมานตฺตาฯ น หิ อตฺตนา อวิชฺชมานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ ปุริมจิตฺตกฺขเณ ฐิตสฺส กสฺสจิ รูปสฺส ปจฺฉาชาต ปจฺจโย โหติฯ อตฺถิ ปจฺจเยกเทสตฺตา ตสฺส ปจฺจยสฺสาติฯ ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ ปน ปกติยาว วูปสนฺตวฏฺฏมูเล สนฺตาเน ปวตฺตตฺตา สนฺตตรํ โหติฯ ปุน อายุสงฺขารานํ ปริกฺขเยน ทุพฺพลตเร ปริยนฺตคเต จ วตฺถุมฺหิ นิสฺสิตตฺตา ทุพฺพลตรญฺจ โหตีติ ตํ รูปํ นสมุฏฺฐาเปตีติ, อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน สพฺพสตฺตานํปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺฐาเปตีติ อิจฺฉติฯ ยถาห-ขีณาสวานํ จุติจิตฺตนฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ

กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติฯ รูปาวจเร อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ เยจ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ, จวนฺตานํ เตสํ วจี สงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โนจ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ –

ปน วจนโต อญฺเญสํปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺฐาเปตีติ วิญฺญายติฯ น หิ รูปสมุฏฺฐาปก จิตฺตสฺส คพฺภคมนาทิ วินิพทฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺฐาปนํ อตฺถิ, น จ ยุตฺตํ จุโตจ จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจสฺส ปวตฺตตีติฯ นาปิ จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตีติ ปาฬิ อตฺถีติฯ

อนุฏีกายํ ปน

ตสฺมิํ ปาเฐ เตสํ จวนฺตานํ โนจ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ วจนํ น เกวลํ จุติจิตฺตสฺเสว รูปสมุฏฺฐาปนาภาวํ สาเธติ, อถโข ตโต ปุริมานํ สพฺเพสํ มรณาสนฺน จิตฺตานํ รูปสมุฏฺฐาปนาภาวํปิ สาเธติเยวาติ ทีเปติฯ จุติ จิตฺตสฺมิํหิ กายสงฺขารสฺส นิโรเธ ปฏิสิทฺเธ ตโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตรสมจิตฺตา เอตฺถนฺตเร ตสฺส อุปฺปาโทปิ ปฏิสิทฺโธเอว โหตีติฯ สพฺพญฺเจตํ วิจาเรตพฺพํฯ

กายสงฺขาโรติ หิ อสฺสาสปสฺสาโส วุจฺจติฯ โสจ สุฏฺฐุ โอฬาริโก รูปธมฺโมติ นจุติจิตฺเต ตนฺนิโรธาภาว วจเนน อิตรานิ สุขุมานิปิ รูปานิ จุติจิตฺตํ นชเนตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ

[192] ยญฺจ ตตฺถ

น หิ รูปสมุฏฺฐาปกจิตฺตสฺส คพฺภคมนาทิ วินิพทฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺฐาปนํ อตฺถีติ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุชฺชติฯ

ตานิเอว หิ คพฺภคมนาทีนิ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกานิ ภวิตุํ อรหนฺติ โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส อสมุฏฺฐาปกํปิ จิตฺตํ อิตรํ สุขุมรูปํ ปน สมุฏฺฐาเปติเยวาติฯ

[193] ยํปิ ตตฺถ

น จ ยุตฺตํ จุโตจ จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจสฺส ปวตฺตตีติ วุตฺตํฯ ตํปิ อการณํฯ

น หิ จุติโต ปรํ กติปยขณมตฺตํ จิตฺตชรูปปวตฺติยา โกจิ วิโรโธ อตฺถีติฯ

ยญฺจ ตตฺถ

นาปิ จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตีติ ปาฬิ อตฺถีติ วุตฺตํฯ ตตฺถปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺฐาเปตีติปิ นตฺถิ, อญฺญตฺร กายสงฺขาราติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

เอวํ ปน ยุตฺตํ สิยา, ยถา รูปธมฺมา อาทิโต ปฏิสนฺธิกาเล เอกจิตฺตกฺขณมตฺเต ปจฺจยปริตฺตตายวา อตฺตโน ทนฺธวุตฺติ ตายวา ทุพฺพลา โหนฺติ, ตถา ปริโยสาเนปิ มรณกาเล ปริกฺขียมานปจฺจยตายวา นิโรธาสนฺนตายวา ปริทุพฺพลาเอว โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ ตสฺมา วตฺถุสฺส อาทิอนฺตนิสฺสิตานิ ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตานิ สมทุพฺพลานิเอว โหนฺตีติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ

วิภาวนิยํ ปน

อภิธมฺมตฺถวิกาสนิยญฺจ ปาฬิวิโรธํ มญฺญมาโน กิญฺจิมตฺตมฺปิ อวิจาเรตฺวา ฏีกาสุ วุตฺตนยเมว สุฏฺฐุ วิกาสยิตฺวา คโตติฯ

ปถมภวงฺคมุปาทายาติ ปถม ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณโต ปฏฺฐายฯ ชายนฺตเมวาติ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺช มานเมว, น ติฏฺฐนฺตํฯ นจ ภิชฺชมานนฺติ อตฺโถฯ การณํ วุตฺตเมวฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปญฺจสตฺตติวิเธ จิตฺเตฯ อปฺปนาชวนนฺติ อภิญฺญาทฺวยวชฺชิตํ ฉพฺพีสติวิธํ อปฺปนาชวนจิตฺตํฯ อิริยาปถนฺติ คมนวชฺชิตํ ติวิธํปิ อิริยาปถํฯ

[194] วิภาวนิยํ ปน

‘‘คมนาที’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

น หิ องฺคปจฺจงฺคานํ จลนผนฺทนมตฺตํปิ วิญฺญตฺติยา วินา สิชฺฌติฯ กุโต คมนํฯ นจ ยถาวุตฺตํ อปฺปนาชวนํ วิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปตุํ สกฺโกตีติฯ ปิ สทฺเทน ตํ นเกวลํ รูปสมุฏฺฐาปกมตฺตํติ ทสฺเสติฯ สนฺนาเมตีติ สนฺธาเรติ อยเมววา ปาโฐ สิยา, วกฺขมาเนหิ จิตฺเตหิ อภิสงฺขตํ ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ อปตมานํ อจลมานํ ธาเรติ อุปตฺถมฺเภตีติ อตฺโถฯ อุปตฺถมฺภนญฺเจตฺถ ยถาปวตฺตสฺส อิริยาปถสฺส รกฺขนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ นอุกฺขิปิตฺวา วิย อภินีหรณํฯ อิตรถา ถมฺภนวิญฺญตฺติยา ปสงฺโค สิยาติฯ เอตฺถจ ยถานิสินฺนสฺสวา ฐิตสฺสวา ภวงฺค จิตฺเต อพฺโพกิณฺเณ ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ ปตนฺติฯ น ตถา อิมสฺมิํ ฉพฺพีสติวิเธ ชาครณจิตฺเต วกฺขมาเนสุจทฺวตฺติํส วิเธสุ ชาครณจิตฺเตสุปวตฺตมาเนสุฯ เตสุ ปน ปวตฺตมาเนสุ องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ โหนฺติฯ น โอสีทนฺติ น ปตนฺติฯ ปุพฺเพ ยถา ถปิตาเนว ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

[195] วิภาวนิยํ ปน

‘‘น เอว เมเตสุ ทฺวตฺติํสวิเธสุ วกฺขมาเนสุ จ ฉพฺพีสติ ยา ชาครณจิตฺเตสุ ปวตฺตมาเนสู’’ติ ปาโฐฯ

น เอวเมเตสุ ฉพฺพีสติยา ชาครณจิตฺเตสุ วกฺขมาเน สุจ ทฺวตฺติํส วิเธสุ ปวตฺตมาเนสูติ ปน ปาโฐ ยุตฺโตฯ โวฏฺฐพฺพนนฺติ มโนทฺวาเร อาวชฺชนมาหฯ

น หิ ปญฺจทฺวาริกานิ ชวน จิตฺตานิปิ วิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปนฺติฯ อิริยาปถุปตฺถมฺภน มตฺตํ วา ปิสทฺเทน คหิถํ สนฺธาย โวฏฺฐพฺพนาทีนิ ปญฺจทฺวาริกานิปิ คหิตานิติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถจ อิริยาปโถนาม คมนาทินา เตน เตน อวตฺถาวิเสเสน ปวตฺตา รูปธมฺมาเอวฯ เอวํ สนฺเตปิ กิญฺจิจิตฺตํ รูป สามญฺญเมว ชเนติ น ตโตปรํฯ กิญฺจิ อญฺญจิตฺตสฺส วเสน ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ รกฺขิตุํเอว สกฺโกติ, น อปฺปวตฺตํ อิริยาปถํ ปวตฺเตตุํฯ กิญฺจิ วิญฺญตฺติํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อปฺปวตฺตญฺจ อิริยาปถํ ปวตฺเตตุํ สกฺโกติฯ อญฺญานิจ กายิก วาจสิก วิการานิ ชเนตุํ สกฺโกติฯ ยานิจ จิตฺตานิ อุตฺตรกิจฺจํ ชเนตุํ สกฺโกนฺติฯ ตานิ เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมํ กิจฺจํ ชเนตุํ สกฺโกนฺติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ อยํ วิภาโค กโตติ เวทิตพฺโพฯ

[196] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘ยํปน จิตฺตํ วิญฺญตฺติชนกํ, ตํ เอกํสโต อิริยาปถุ ปตฺถมฺภกํฯ อิริยา ปถสฺส วิญฺญตฺติยา สห อวินาภาวโต’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

อิธ หิ อิริยาปถุปตฺถมฺภนํนาม วิญฺญตฺติรหิตเมวา ธิปฺเปตํ, น วิญฺญตฺติสหิตํฯ อิตรถา อปฺปนาชวนานํปิ วิญฺญตฺติชนกตา อาปชฺเชยฺยาติฯ โสมนสฺสชวนานิ เตรสาติ หสิตุปฺปาเทน สทฺธิํ โลภมูลโต มหา กุสลโต มหา กฺริยโต จ จตฺตาริจตฺตารีติ เตรส โสมนสฺสชวนานิฯ เตสุปน กุสลา กุสลโต อฏฺฐปุถุชฺชนานํฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตา กุสลกุสลโต ฉเสกฺขานํฯ กฺริยโต ปญฺจขีณาสวานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพํ กายวจีมโนกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตนฺติ วจนโต วิจารณกิจฺจรหิโต หสิตุปฺปาโท สพฺพญฺญุพุทฺธานํ นสมฺภวตีติ เอวํ ปวตฺโต วาโท อฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺโตเยวฯ ตสฺมิํวาเท หิ สติ อิตเรสํปิ อเหตุกจิตฺตานํ ญาณวิปฺปยุตฺตมหา กฺริยชวนานญฺจ พุทฺธานํ อสมฺภโว อาปชฺชติฯ ตสฺมา เตสํ หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺตสฺส สิตกมฺมสฺส ปุพฺพาปรปวตฺตานํ ญาณานํ วเสน ญาณปุพฺพงฺคมตา ญาณานุปริวตฺตตา จ เวทิตพฺพาติฯ

สีตุณฺโหตุ สมญฺญาตาติ อิทํ สีตํ อิทํ อุณฺหนฺติ เอวํ สพฺพ โลกิยมหาชเนหิ สุฏฺฐุ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ญาตาฯ ฐิติปฺปตฺตาวาติ อตฺตโน ฐิติภาวํ ฐิติกฺขณํวา ปตฺตาเอวฯ น ปน จิตฺตมิว ชายนฺต มตฺตาติ อตฺโถฯ การณํ วุตฺตเมวฯ

[197] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยุปตฺถมฺภลาเภน ฐิติกฺขเณเอว อุตุโอชานํ พลวภาโวติ วุตฺตํ เตโชธาตุ ฐิติปฺปตฺตาติอาทิ’’ฯ ตตฺถ ปจฺฉาชาตปจฺจยวจนํ เหฏฺฐา วิจาริตเมวฯ

อปิจ, ยทิ อุตุโน พลวภาโว รูปุปฺปาทนญฺจ ปจฺฉาชาตปจฺจยายตฺตํ สิยาฯ เอวํ สติ โส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ รูปํ น สมุฏฺฐาเปยฺย, ตทา ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺเสว อภาวโตฯ วกฺขติจ ฐิติกาลมุปาทาย อุตุสมุฏฺฐานาติฯ เอตฺถจ ฐิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐีติกาโล วุตฺโตติฯ ตสฺมา ปจฺฉาชาตปจฺจยวจนํ วิจาเรตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติฯ โอชาสงฺขาโต อาหาโรติ กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน จตุพฺพิโธ อชฺฌตฺตสนฺตาน คโตอสิตปีตขายิตสายิตวเสน จตุพฺพิโธ, พหิทฺธสนฺตา นคโตจ โอชาสงฺขาโต ทุวิธาหาโรฯ ตทุภยาปิจ สํสคฺค วเสน ลทฺธุปตฺถมฺภา เอวรูปํ สมุฏฺฐาเปนฺตีติ วุตฺตํ อชฺโฌหรณ กาเลติฯ เอตฺถจ พหิทฺธาสมฺภูเตน อุตุนา สห อชฺฌตฺต สมฺภูตานํ จตุสมุฏฺฐานานํ อุตุโอชานํ วิย พหิทฺธาสมฺภูตาย โอชายปิ อชฺฌตฺตํ รูปสมุฏฺฐานํ สพฺพอฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ

ยถาห-มชฺฌิมฏฺฐกถายํ

กพฬีการาหาโร ตาว มุเข ถปิตมตฺโต เอว อฏฺฐรูปานิ สมุฏฺฐาเปติฯ ทนฺตวิจุณฺณิตํ ปน อชฺโฌหรียมานํ เอเกกํ สิตฺถํ อฏฺฐ อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปตีติฯ

อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ยทิ พหิทฺธสมฺภูตา โอชา รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺย, เอวํ สติ ยถา พหิทฺธสมฺภูโต อุตุ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธาจ รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา สา พหิทฺธาปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปยฺยฯ น ปน สมุฏฺฐาเปติฯ ตสฺมา สา อชฺฌตฺตํ ปตฺวาปิ รูปํ น สมุฏฺฐา เปติเยวฯ

เอกนฺเตน ปน อชฺฌตฺตโอชาเอว สมุฏฺฐาเปติฯ สา ปน ตสฺสา อุปตฺถมฺภนปจฺจโยเอว โหตีติ อธิปฺปาเยน มุเข ถปิตมตฺโตเอวฯ น สงฺขาทิโตฯ ตตฺตเกนปิ อพฺภนฺตรสฺส ปจฺจโย โหติเยว, เกนาห อฏฺฐ อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปตีติ มชฺฌิมฏีกายํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน อุปาทินฺนกา อุตุ โอชานาม สุฏฺฐุ ปณีตรูปา โหนฺติ, ตสฺมา พหิทฺธา โอชาปิ อชฺฌตฺตํ ปตฺวา เตน อุตุนา สุฏฺฐุ เสทิยมานา ตายจ โอชาย สุฏฺฐุ อุปตฺถมฺภีย มานา สรีเร เมทสิเนหุปจยวเสน รูปํ สมุฏฺฐาเปติเยวาติ ยุตฺตํฯ อชฺโฌหรณกาเลติ อิทญฺจ สุฏฺฐุ พลวภาวปฺปตฺต กาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิสุทฺธิมคฺเค ปน มาตรา ปริภุตฺตาหาโรปิ ทารกสฺส สรรํ ผริตฺวา รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ สรีเร มกฺขิตาหา โรปิ รูปํ สมุฏฺฐาเปตีติ วุตฺตํฯ มุเข ถปิตมตฺโตเอว อฏฺฐรูปานิ สมุฏฺฐาเปตีติจ ปุพฺเพ วุตฺตนฺติฯ ฐาน ปตฺโตวาติ อตฺตโน ฐิติกฺขณํ ปตฺโตเอวฯ เอตฺถจ จตูสุ สมุฏฺฐาเนสุ อุตุเอว มหนฺโต มหาถาโม มหาวิปฺผาโรจ โหติฯ โส หิ สกลสฺสปิ โอกาสโลกสฺส พหิทฺธา สงฺขารโลกสฺสจ สมุฏฺฐา ปโก วินาสโก จ โหติฯ สตฺตโลกสฺสจ โสเอว มหนฺโต อชฺฌตฺตสมฺภารภูโต โหติฯ อิตรานิ ปน ตีณิ ตสฺส ปริวารมตฺตานิเอว สมฺปชฺชนฺตีติฯ

หทย อินฺทฺริย รูปานิ กมฺมชาเนว, น จิตฺตชาทินิฯ ยทิเอวํ วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส สาริปุตฺต อินฺทฺริยานิฯ กตเรน ตฺวํ เอตรหิ วิหาเรน วิหรสีติ กสฺมา วุตฺตนฺติฯ อินฺทฺริยสมฺภารานํ วณฺณานํ สมาปตฺติ จิตฺตสมุฏฺฐิตานํ วิสทวิปฺปสนฺนตาวเสน อุปจริ ตตฺตาติฯ ตถา หิ เอกาพทฺธปวตฺตานิ จตุชรูปานิ เอกสฺมิํ วิปฺปสนฺเน สพฺพานิ วิปฺปสนฺนาเนว โหนฺติฯ มิลาเตจ มิลาตาเนวาติฯ อุตุจิตฺตาหารา ปน เตสํ นวนฺนํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ อุปฺปลปทุมานิ วิย กมฺมชรูปานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ เตสํ พีชํ วิย กมฺมํฯ กทฺทโมทกานิ วิย อุตุอาหาราทีนิฯ วิญฺญตฺติ ทฺวยํ จิตฺตชเมวฯ ตถา หิ ตํ จิตฺตสหภู จิตฺตานุปริวตฺติธมฺเมสุ ภควตา นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ สทฺโทจิตฺโตตุโชติ กสฺมา วุตฺตํฯ

นนุนิธิกณฺฑสุตฺเต สุวณฺณตา สุสรตา สุสณฺฐานํ สุรูปตาติอาทินา ตาทิเสน กมฺมวิเสเสน สทฺทสมฺปตฺตินาม วุตฺตาติฯ สจฺจํ, กมฺมวิเสเสน ปน ยถา สุวิสโท สุมธุโร สทฺโท ปวตฺตติ, ตถา ฐานกรณคตานํ อุปาทินฺนกสรีรานํ สุสณฺฐิตตา วาต เสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺธตาจ โหติฯ ตสฺมา ตมฺมูลิกาสทฺทสมฺปตฺติ กมฺมผเลสุ ปกฺขิปิตฺวา สุสรตาติ วุตฺตาฯ น เอกนฺเตน สทฺทสฺส กมฺมชนิตตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมฺโภตีติ กสฺมา วุตฺตํฯ นนุ อปฺปาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา, ยทิทํ อวิหิํสาติ วุตฺตํฯ อปฺปาพาธ ปจฺจยสมุฏฺฐิตญฺจ เอตํ รูปตฺตยํฯ ตถา หิ ทนฺธตฺตาทิ กร ธาตุกฺโขต ปฏิปกฺขปจฺจย สมุฏฺฐานตา เอตสฺส วุตฺตาติฯ วุจฺจเต, กมฺมชรูปานินาม อุทเก ปกฺขิตฺตานิ สตปากเตลานิ วิย ปกติยาว กมฺมานุรูปํ ลหุ มุทุ กมฺมญฺญ ภูตานิ โหนฺติฯ ตสฺมา เตสํ วิสุํ ลหุตาทิ วิกาโรนาม นตฺถิฯ ยโต เตสํ เอกสฺมิํภเว เอกาอทฺธา ปจฺจุปฺปนฺนตาว ลพฺภตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา ยมเกสุปิ เตสํ กาลเภโท ปฏิสนฺธิวุติปริจฺฉินฺเนน อทฺธา ปจฺจุปฺปนฺเนเนว คหิโตติฯ ยสฺมา ปน จิตฺตํนาม นานานีวรณเภทวเสนวา สุข ทุกฺข ปีติ ปสฺสทฺธิ สทฺธา ปญฺญาทิ วเสนวา นานา ขเณสุ นานา อวตฺถา ยุตฺตํ โหติฯ ตถา อุตุอาหาราจ สปฺปายา สปฺปายเภทวเสนฯ ตสฺมา เตหิ ตีหิ สมุฏฺฐิต รูปานิเอว นานาขเณสุ ครุกลหุกาทิ วเสน นานาวิการยุตฺตานิ โหนฺติฯ ยโต เตสํ สนฺตติ สมย วเสน กาลเภโท ลพฺภติฯ เอวญฺจ กตฺวา ยมเกสุปิ อกมฺมชานํ ปวตฺติกาเล ขณสนฺตติวเสนปิ กาลเภโท คหิโตติฯ นนุ กมฺมวิปากชา อาพาธาติ วุตฺตํฯ สติจ กมฺม สมุฏฺฐาเน อาพาธรูเป ตโตวุฏฺฐานภูโต กมฺมโช ลหุตาทิ คุโณปิ วิสุํ ลพฺภมาโน สิยาติฯ นฯ เยสญฺหิ วเสน อิมสฺมิํ สรีเร กมฺมวิปากชานาม อาพาธา อุปฺปชฺชนฺติฯ

ตานิ อุปปีฬกุป ฆาตกกมฺมานิปิ คติกาลปโยค วิปตฺติโย ลภมานานิ เอว สรีรฏฺฐกา ปถวาทโย วาตปิตฺตาทโยจ อุตุสมุฏฺฐานา ธาตุโย โขเภตฺวา นานาพาเธ อุปฺปาเทนฺติฯ อุตุสมุฏฺฐานาสุ ปน ขุพฺภิตาสุ อิตรานิ ตทนุคติกานิ เอว โหนฺติฯ เตเนว หิ สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิคจฺฉายปิ รุปฺปติ, วิปาสายปิ รุปฺปตีติอาทินา อุตุปธาโนว รูปธมฺมานํ รุปฺปนปจฺจโย วุตฺโตติฯ ตสฺมา เกวลํ กมฺมสมุฏฺฐาโน อาพาโธนาม นตฺถิฯ ยโต ยถาวุตฺโต กมฺมโช ลหุตาทิคุโณนาม วิสุํ ลพฺภมาโน สิยาติฯ

ยสฺมา ปน อวิหิํสา กมฺมนิพฺพตฺตา สตฺตา เตสํ อุปปีฬกาทีนํ กมฺมานํ สุวิทูรตายเจว สรีรโกฏฺฐาสานํ ฆนสินิทฺธสณฺฐิติยา ทุกฺโขภนิยตายจ นิพฺพตฺตภเว นิราพาธา โหนฺติฯ ตสฺมา ตทตฺถํ สนฺธาย อปฺปาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณวปฏิปทาฯ ยทิทํ อวิหิํสาติ วุตฺตํ, น ปน อปฺปาพาธนิมิตฺตสฺส ลหุตาทิตฺตยสฺส กมฺมสมุฏฺฐานตายฯ เอวญฺจ กตฺวา รูปกณฺเฑน กมฺมสฺสกฏตฺตารูเปสุ เอว เอตํ รูปตฺตยํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ รูปกลาปานาม เอกสฺมิํ ปรมาณุสฺมิํปิ พหุวิธา หุตฺวา ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา จตุชรูป กลาเปสุ ฆนภาเวน ปวตฺตมาเนสุ กลาปนฺตรภูตา อากาสธาตุปิ ทิสฺสมานาเอว โหตีติ กตฺวา จตุเชสุ ตสฺสา คหณํ กตํฯ กามํ สพฺพานิปิ อนิปฺผนฺนรูปานิ เกนจิ ปจฺจเยน อนิปฺผาทิตานิ โหนฺติฯ เตสุ ปน น ตถา ลกฺขณรูปานิฯ ยถา อิตรานิ จิตฺตาทิ ปจฺจย วิเสเสน ทิสฺสมาน วิเสสานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ ลกฺขณรูปานิ น กุโตจิ ชายนฺตีติฯ ชายมานาทิ รูปานนฺติ ชายมาน ชิยฺยมาน มิยฺยมานานํ รูปกลาปานํฯ สภาวตฺตาติ ชาติชรามรณสงฺขาตลกฺขณสภาวมตฺตตฺตาฯ เอตฺถจ รูปกณฺเฑ อุตุสมุฏฺฐานนฺติ จ อาหารสมุฏฺฐานนฺติ จ วุตฺตํ นตฺถิฯ ปฏฺฐาเน เอว วุตฺตํฯ

เอตฺถ สิยา, ชรตา อนิจฺจตา ปาฬิยเมว น กุโตจิ สมุฏฺฐานาติ วุตฺตาฯ ตสฺมา อิธปิ ตาสํ นกุโตจิ สมุฏฺฐาเนสุ คหณํ ยุตฺตํฯ อุปจยสนฺตติโย ปน ปาฬิยํปิ กุโตจิ สมุฏฺฐาเนสุ วุตฺตาฯ

อฏฺฐกถายํปิ ตาหิ สทฺธิํ วิสติ กมฺมชรูปานิ สตฺตรส จิตฺตชรูปานิ จุทฺทส อุตุชรูปานิ เตรส อาหารช รูปานิ วุตฺตานิฯ ตสฺมา อิธ ตาสํ นกุโตจิสมุฏฺฐานตา นวตฺตพฺพาติฯ วุจฺจเต, รูปชนกานํ ชนนพฺยาปาโรนาม อตฺตนา ชนิตรูปานํ อุปฺปาทกฺขเณ เอว ผรติฯ น-ตโต ปรํ, ตสฺมา ตสฺมิํ ขเณ ลพฺภมานา อุปจยสนฺตติโยเยว กุโตจิ ชาตปริยายํ อรหนฺติ, น ชรตา อนิจฺจตาโยติ กตฺวา ปาฬิยํ อฏฺฐกถา ยํจ ตาสํเอว กุโตจิ สมุฏฺฐาเนสุ คหณํ กตํฯ อปิจ, ปุพฺเพ อชาตา ธมฺมา ปจฺจเย สติ ชายนฺติฯ อสติ น ชายนฺตีติ อตฺถิฯ ชาตา ปน ธมฺมา ปจฺจเย สติ ชิยฺยนฺติ, มิยฺยนฺติฯ อสติ นชิยฺยนฺติ นมิยฺยนฺตีติ นตฺถิ, ตสฺมา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ปวตฺติ เอกนฺเตน ปจฺจยายตฺตา โหติฯ ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ปวตฺติ ปน เอกนฺเตน ปจฺจย นิรเปกฺขา โหตีติ อิมินา ปริยาเยน ตาสํ เตสุ คหณํ อคหณญฺจ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปน สุตฺตปเทสุ ชรามรณํ ภิกฺขเว สงฺขตํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํฯ ตํ ชาติยา สติเอว ตทุภยํ ปญฺญายติฯ อสติ น ปญฺญายตีติ อิมินา ปริยาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อิตร อนิปฺผนฺนรูปานิ วิย จตฺตาริปิ เอตานิ จิตฺตาทิปจฺจยวิเสเสน ทิสฺสมานวิเสสานิ น โหนฺตีติ จตุนฺนํปิ น กุโตจิ ชาตตา วุตฺตาฯ เอวํสนฺเตปิ สารตรํ ปาฬินยํ อติธาวนฺโต วิย โหตีติ อุปจยสนฺต ตีนํ กุโตจิ สมุฏฺฐาเนสุ สงฺคโหเอว เสยฺโยติฯ [รูปสมุฏฺฐานนโย]

[159] เอโก เอว ชาติ สงฺขาโต อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทาฯ เอโกเอว อนิจฺจตาสงฺขาโต นิโรโธ เอเตสนฺติ เอกนิโรธาฯ เอกสทฺโท เจตฺถ สงฺขาเน ปวตฺโตฯ ตสฺมา เตน ยานิ รูปานิ เอกายเอว ชาติยา ชายนฺติฯ เอกาย เอว อนิจฺจตาย นิรุชฺฌนฺติฯ เตสํ ปิณฺฑิ อิธ รูปกลาโปนามาติ ทสฺเสติฯ เย ปน กลาปคต รูปคณนาย เอกสฺมิํ กลาเปปิ อเนกานิ ชาติอาทีนิ กปฺเปนฺติ, เตสํ มูลฏีกาย นสเมติฯ ยุตฺติจ นตฺถิฯ

วุตฺตญฺหิ ตตฺถ เอเกกกลาป ปริยาปนฺนานํ รูปานํ สเหว อุปฺปาทาทิปวตฺติโต เอเกกกลาปสฺส อุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติ ยถา เอเกกสฺส กลาปสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ กลาปา นุปาลกํ อุปาทาย รูปนฺติ วุจฺจติฯ เอวํ กลาปุปฺปาทาทิ สภาวา ชาติอาทโย อุปาทายรูปานิจฺเจว วุจฺจนฺติฯ เอวํ วิการปริจฺเฉท รูปานิจ โยเชตพฺพานีติฯ ยทิจ โย อายตนานํ อาจโยฯ โส รูปสฺส อุปจโยติจ โย รูปสฺส อุปจโยฯ สารูปสฺส สนฺตตีติจ วุตฺตตฺตา ตานิ ชาติอาทีนิ ลกฺขณรูปานิ วิสุํวิสุํ รูปานํเอว, นกลาปสฺสาติ วุจฺเจยฺยุํฯ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท รูปีนํ ธมฺมานํ อายูติอาทินา วุตฺตตฺตา จกฺขาทิ ชีวิตาทีนิปิ เอกสฺมิํ กลาเป อเนกานิเอว อาปชฺเชยฺยุํฯ ตสฺมา ตถา กปฺปนํ อกตฺวา เอกสฺมิํ กลาเป อญฺญานิ อุปาทารูปานิ วิย ลกฺขณรูปานิปิ เอเกกานิเอวาติ นิฏฺฐํ คนฺตพฺพนฺติฯ

เอโก สมาโน มหาภูตสงฺขาโต นิสฺสโย เอเตสนฺติ เอกนิสฺสยาฯ เอตฺถ ปน สมานตฺเถ เอกสทฺโท ยุตฺโตฯ จตุนฺนํ ภูตานํ นิสฺสยตาสมฺภวโตฯ ยานิจเอกุปฺปาทตาทีหิตีหิลกฺขเณหิ ยุตฺตานิฯ ตานิ เอกนฺเตน สหวุตฺตีนิ นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ สหวุตฺติโนติฯ ทสปริมาณานิอสฺสาติทสกํฯ ทสนฺนํ สมูโห วา ทสกํฯ จกฺขุนา อุปลกฺขิตํ ทสกนฺติ จกฺขุทสกํฯ จกฺขุปธานํวา ทสกํ จกฺขุทสกํฯ เอสนโย เสเสสุปิฯ ยสฺมา ปน จิตฺตโช สทฺโท วิญฺญตฺติวิกาเรน วินา นปวตฺตติฯ วิญฺญตฺติวิกาโรจ เตน สทฺเทน วินา นปวตฺตติฯ ตสฺมา จิตฺตชํ สทฺทนวกํวา วจีวิญฺญตฺตินวกํวา นสมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน วจีวิญฺญตฺติ สทฺเท หิ จ สหวจีวิญฺญตฺติ ทสกนฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ ปน วิญฺญตฺติ วิกาโร สทฺเทน วินา นปวตฺตตีติ อิทํ ตาว ยุชฺชติฯ ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺติ วิญฺญาปนา วิญฺญาปิตตฺตํฯ อิทํ ตํรูปํ วจีวิญฺญตฺตีติ หิ วุตฺตํฯ วิญฺญตฺติวิการรหิตํ ปน จิตฺตชํ สทฺทนวกํฯ อฏฺฐกถาสุ อาคตเมวฯ ยถาห-ปฏิจฺจสมุปฺปาท นิทฺเทเสสุ ปฏิสนฺธิกฺขณโต อุทฺธํ ปวตฺตอุตุโตเจว จิตฺตโตจ สทฺทนวกนฺติฯ

มหาอฏฺฐกถา นเยน วิญฺญตฺติ รหิโต วิตกฺก วิปฺผาร สทฺโทนาม อโสต วิญฺเญยฺโย จิตฺตโช สทฺโท ลพฺภติฯ โส ปน สงฺคหกาเรน ปฏิสิทฺโธฯ ยถาห-ปฏฺฐาเนปิ จิตฺตสมุฏฺฐานํ สทฺทายตนํ โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อาวตํฯ

ตสฺมา วินา วิญฺญตฺติฆฏฺฏนาย อุปฺปชฺชมาโน อโสต วิญฺเญยฺโย วิตกฺกวิปฺผารสทฺโทนาม นตฺถีติฯ วิสุทฺธิมคฺเค อสฺสาส ปสฺสาเส จิตฺตชํ สทฺทนวกํ วุตฺตํฯ ยถาห-จิตฺตเช อสฺสาส ปสฺสาส โกฏฺฐาเสปิ โอชฏฺฐมกญฺเจว สทฺโทจาติ นวาติ, สทฺทนวเกจ อาคเต สทฺทลหุตาทิ ทฺวาทสกํปิ อาคตเมว โหติฯ ตสฺมา สุทฺธฏฺฐกํ, สทฺทนวกํ, กายวิญฺญตฺติ นากํ, วจีวิญฺญตฺติ ทสกํ, ลหุตาเทกา ทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกํ, กายวิญฺญตฺติ ลหุตาทิ ทฺวาทสกํ, วจีวิญฺญตฺติสทฺทลหุตาทิ เต รสกนฺติ อฏฺฐจิตฺตชกลาปา ปจฺเจตพฺพาติฯ สจฺจสงฺเขเป ปน สทฺท ลหุตาทิ ทฺวาทสกํ วิสุํ อคเหตฺวา จิตฺตช กลาปา สตฺเตว วุตฺตาฯ

ฏีกาสุ ปนสฺส โปราณฏีกายํ

มหาฏฺฐกถานเยน วิญฺญตฺติรหิเต อโสต วิญฺเญยฺเย วิตกฺก วิปฺผารสทฺเท สทฺทนวกํ ทสฺเสตฺวา ปุน วาทนฺตรํ ทสฺเสนฺเตนฯ อปิจ, มหาชนสนฺนิปาตสฺส ทูรโต อปญฺญายมานกฺขรปทพฺยญฺชนตฺโถ จิตฺตสมุฏฺฐานนิโฆสสทฺโท อวิญฺญตฺติโก เอวาติ วทนฺติฯ ตถา มิคปกฺขีนํจ อญฺญมญฺญํ ภาสํ อชานนฺตานํ อนฺธทมิฬาทินํ อวิญฺญตฺติโก จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺโท อตฺถีติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ วิญฺญตฺติรหิโต อโสตวิญฺเญยฺโย วิตกฺกวิปฺผาร สทฺโท อฏฺฐสาลินิยํ ปฏิกฺขิตฺโตฯ มหาชนสนฺนิปาตสฺส จิตฺต สมุฏฺฐาน นิโฆสสทฺโทปิ อาสนฺเน ฐิตานํ ปญฺญายมานกฺขรปท พฺยญฺชนตฺโถ สวิญฺญตฺติโกเอว โหติฯ อิตรถา สพฺเพปิ จิตฺต ชสทฺทา ทูรตเร ฐิตานํ อปญฺญายมาน ปทพฺยญฺชนาเอว โหนฺตีติ สพฺเพปิ วิญฺญตฺติรหิตา สิยุนฺติฯ นจ มิคปกฺขิอาทีนํ จิตฺตโช สทฺโท วิญฺญตฺติรหิโต โหติฯ สมานชาติยานํ ปเรสํ อธิปฺปายตฺถ วิญฺญาปนโตติฯ

ปจฺฉิม ฏีกายํ ปนสฺส

สทฺทนวกํ ปเนตฺถ อจฺฉรา สงฺฆาต ปาณิปฺปหาราทิ สทฺท สหิตํ อฏฺฐกเมวาติ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุตฺตํฯ

ตาทิโส หิ สทฺโท จิตฺตปจฺจโย อุตุสมุฏฺฐาโนเอวฯ ตสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน อสฺสาสปสฺสาเสวา อวจีโฆเสสุ กทาจิ จิตฺตสหิเตสุ อุกฺกาสิต ขิปิต วมิต ฉฑฺฑิตสทฺทาทีสุ ปิวา เอตํ สทฺทนวกํ เวทิตพฺพนฺติฯ อุตุชกลาเปสุ ปจฺฉิมา ทฺเวปิ กสฺมา พหิทฺธา นลพฺภนฺติฯ นนุ พหิทฺธาปิ รูปานํ ลหุ ครุ มุทุ ถทฺธ กมฺมญฺญตา ทิสฺสนฺตีติฯ สจฺจํ, ตา ปน ภูตานํ โอมตฺตาธิมตฺต วเสน โหนฺติ, น ปน ลหุตาทิตฺตยวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กสฺมา ปน อากาสธาตุจ ลกฺขณรูปานิจ รูปกลาเปสุ นคหิตานีติ วุตฺตํ กลาปานนฺติอาทิฯ อากาสธาตุกลาปานํ ปริจฺเฉท มตฺตตฺตา กสฺสจิ รูปกลาปสฺส องฺคภูตา อวยวภูตา น โหติ, ลกฺขณรูปานิจ สพฺเพสํปิ กลาปานํ อุปฺปาทาทิ ลกฺขณ มตฺตตฺตา วิการรูปานิ วิย กลาปานํ เภทกรานิ องฺคภูตานิ กลาปวิเสสปญฺญาปนสฺส การณภูตานิ น โหนฺติฯ ตสฺมา ตานิ เตสุ นคหิตานีติ ทสฺเสติฯ เอเตน เอกุปฺปาทาติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนิยโม นิปฺผนฺนรูปานญฺเญว, น อนิปฺผนฺนรูปานํฯ เตสํ ปน กลาป เภท กรณ เมว กลาปงฺคนฺติ จ ทีเปติฯ เอวญฺจ กตฺวา เอกนิโรธงฺครหิตสฺสปิ วิญฺญตฺติทฺวยสฺส กลาปเภท กรตฺตาเอว เตสุ คหณํ สุฏฺฐุ อุปปนฺนํ โหตีติ เวทิตพฺพนฺติฯ [กลาปโยชนา]

[160] ยถารหนฺติ สภาวกา ภาวกานํ ปริปุณฺณาปริ ปุณฺณินฺทฺริยานญฺจ อรหานุรูปโตฯ อนูนานีติ ปริปุณฺณานิฯ นญฺหิ อิทํ นามรูปํ กามโลเก ปวตฺติยํ น ลพฺภตีติ อตฺถีติฯ

[198] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ยถารหนฺติ สภาวกปริปุณฺณายตนานํ อนุรูปโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ อนูนานีติ อิทํ ปุคฺคลวเสน วิเสสนํ โหตีติฯ สํเสทชานญฺเจวโอปปาติกานญฺจาติ เอตฺถ มหาสีหนาทสุตฺเต-

จตสฺโส โข อิมา สาริปุตฺต โยนิโยฯ กตมา จตสฺโส, อณฺฑชา โยนิ ชลาพุชา โยนิ สํเสทชาโยนิ โอปปาติกา โยนีติฯ เย โข เต สาริปุตฺต สตฺตา อณฺฑโกสํ อภินิพฺภิชฺช อภินิพฺภิชฺช ชายนฺติ, อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต อณฺฑชา โยนิฯ เย โข เต สาริปุตฺต สตฺตา วตฺถิโกสํ อภินิพฺภิชฺช อภินิพฺภิชฺช ชายนฺติฯ อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต ชลาพุชา โยนิฯ เย โข เตสาริ ปุตฺตสตฺตาปูติมจฺเฉวา ชายนฺติฯ ปูติกุณเปวา ปูติกุมฺมาเสวา จนฺทนิกายวา โอฬิคลฺเลวา ชายนฺติ, อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต สํเสทชา โยนิฯ เทวา เนรกา เอกจฺเจ จ มนุสฺสา เอกจฺเจจ วินิปาติกา อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต โอปปาติกา โยนีติ วุตฺตํฯ

อฏฺฐกถายญฺจ อณฺเฑ ชาตา อณฺฑชาฯ ชลาพุมฺหิ ชาตา ชลาพุชาฯ สํเสเท ชาตา สํเสทชาฯ วินา เอเตหิ การเณหิ อุปฺปตฺติตฺวา วิย นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตาติ โอปปาติกาฯ อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตีติ ภินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ชายนฺติฯ ปูติ กุณเปติอาทีหิ อนิฏฺฐฏฺฐานาเนว ทสฺสิตานิฯ อิฏฺเฐสุ สปฺปิ เตลมธุผาณิตาทีสุ สตฺตา ชายนฺติเอวาติ วุตฺตํฯ เอตฺถจ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ปาฬินเยน อณฺฑํ วุจฺจติ อณฺฑโกโสฯ ชลาพุวุจฺจติ วตฺถิโกโส, ตโต ชาตา วิชาตา นิกฺขนฺตาติ อณฺฑชา ชลาพุชาติจ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ชรํ ชีรณํ เภทํ ยาติ อุเปตีติ ชลาพูติ สทฺทนีติยํ วุตฺตํฯ ชลํ วุจฺจติ กลลํฯ ตํ อาวุนาติ ปฏิจฺฉาเทติ อวติวา รกฺขตีติ ชลาพุ, คพฺภปลิเวฐนาสโยฯ สํสีทนฺติ เอตฺถาติ สํเสโทฯ ปูติมจฺฉา ทิโก สปฺปิเตลาทิโก ปทุมคพฺภเวฬุคพฺภรุกฺขสุสิรปุปฺผผลาทิ โกจ อลฺลกิลินฺนปเทโสฯ อุปปตฺติกฺขเณเอว ปริปุณฺณองฺคปจฺจงฺคตฺตา ตโต ตโต อุปฺปติตฺวา วิย ชายนฺตีติ โอปปาติกาฯ

วิภาวนิยํ ปน

อณฺฑชาทโยปิ อณฺฑโกสาทิมฺหิ โอกฺกมนฺตา อุปฺปตนฺตา เอว นาม โหนฺตีติ เตสํปิ โอปปาติกตฺตปสงฺคํ มญฺญมาโน อุปปาโต เนสํ อตฺถีติ โอปปาติกาติ วตฺวา อุกฺกํสคติ ปริจฺเฉทวเสน เจตฺถ วิสิฏฺฐโอปปาโต คหิโตฯ ยถา อภิรูปสฺส กญฺญา ทาตพฺพาติ วทติฯ

อุกฺกฏฺฐวเสนาติ ปริปุณฺณายตนภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสตาเวน, ตตฺถ โอปปาติกา องฺคปจฺจงฺเคหิ สห สพฺพโส ปริปุณฺเณน อตฺตภาเวน ชายนฺติฯ ปุน เตสํ วฑฺฒนกิจฺจํ นตฺถิฯ สํเสทชานํ ปน อายตนานิ เอว ปริปุณฺณานิ โหนฺติฯ องฺคปจฺจงฺคานิ ปน ปุน วฑฺฒิตฺวาเอว ปริปุณฺณานิ ชาตานีติ เวทิตพฺพํฯ โอมกวเสนาติ อวกํสวเสนฯ จกฺขุโสตฆานภาวเสกานิกทาจิปิ น ลพฺภนฺติ ชาติพธิร ชจฺจฆานกานํ อภาวกานญฺจ สมฺภวโตติ อปฺโปโยฯ ตตฺถ ตานิ สพฺพานิปิ สุคติ ทุคฺคติ ชาติยานํ อเหตุกสํเสทชานํ กทาจิ นลพฺภนฺติฯ สุคติยํ ปน โอปปาติกภาโวนาม เสฏฺโฐ อตฺตภาว ปฏิลาโภติ นเยน เกนจิ โอมเกน กมฺเมน ลพฺภติฯ ตสฺมา สุคติชาติ ยานํ โอปปาติกานํ อปริปุณฺณินฺทฺริยตานาม นตฺถิ อญฺญตฺร อภาวเกหิ อาทิกปฺปิเกหิติฯ ทุคฺคติชาติยานํปิ ปน เตสํ กทาจิ จกฺขุ โสต ภาว เวกลฺลตาเอว วตฺตพฺพาฯ น ฆานเวกลฺลตาฯ กามธาตุยํ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถีติ หิ อฏฺฐ กถายํ วุตฺตํฯ ชิวฺหาเวกลฺลตานาม สพฺเพสํปิ นตฺถิ เยวาติ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค –

กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสา ยตนานิ ปาตุภวนฺติฯ กสฺสจิ ทสฯ กสฺสจิอปรานิ ทสฯ กสฺสจิ นวฯ กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ กามธาตุยนฺติ กามโลเกฯ อุปปตฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณฯ กสฺสจิ เอกาทสา ยตนานีติอาทิสุ จตูสุ วากฺเยสุ สํเสทโชปปาติกา วุตฺตาฯ กสฺสจิ สตฺตายตนานีติ เอตฺถ ปน คพฺภเสยฺยโกว วุตฺโตฯ ตตฺถ ยสฺมา สตฺตายตนํ นาม ปฏิสนฺธิกฺขเณ น ลพฺภติฯ ปวตฺติ กาเลเยว ลพฺภติฯ ตสฺมา เอกาทสยตนานีติ วุตฺตํฯ กสฺสจิ ทสาติ จกฺขุเวกลฺลวเสนฯ กสฺสจิ อปรานิ ทสาติ โสต เวกลฺลวเสนฯ

กสฺสจิ นวาติ จกฺขุโสต ทฺวย เวกลฺล วเสน วุตฺตํฯ ยทิจ อฆานโก โอปปาติโกนาม สิยาฯ ตทา สุทฺธชจฺจฆานเกน สทฺธิํ ตโย ทสกวารา วุตฺตา สิยุํฯ ตถา ชจฺจนฺธฆานก ชจฺจพธิรฆานเกหิ สทฺธิํ ตโย นวกวารา เอโกจ อฏฺฐกวาโร วุตฺโต สิยา ติณฺณํ วิปนฺนานํ วเสนฯ ตถา อวุตฺตตฺตา ปน นตฺถิ อฆานโก โอปปาติ โกติ วิญฺญายตีติฯ ตสฺมิํ ปน วิภงฺเค อินฺทฺริยวาเร นปุํสกานํ โอปปาติกานนฺติ อวุตฺตตฺตา ถเปตฺวา อาทิกปฺปิเก อภาวโกปิ โอปปาติโก นตฺถิเยวาติฯ ปาฬิยํ อวุตฺตํปิ ปน สํเสทชานํ วุตฺตปการํ จกฺขาทิเวกลฺลํ อฏฺฐกถาวเสน เวทิตพฺพํฯ ยถาห-สตฺตติ อุกฺกํสโตว รูปานิ สํเสทโชปปาต โยนีสุฯ อถวา, อวกํสโต ติํสาติฯ ตตฺถ ติํสาติ ชิวฺหากาย วตฺถุ ทสกานํ วเสน ติํสรูปานีติ จ วุตฺตํฯ อิทญฺหิ วจนํ สํเสทชานํ วเสน วุตฺตนฺติ มหาฏีกายํ วุตฺตํฯ อาจริยา นนฺทตฺเถเรน ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ อญฺญมญฺญํ อวินาภาว วุตฺติตา วุตฺตาติ ชิวฺหา เวกลฺลตา วิย ฆานเวกลฺลตาปิ นตฺถีติ อิจฺฉิตํฯ อินฺทฺริย ยมเก ปน –

ยสฺสวา ปน อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติฯ อฆานกานํ อิตฺถีนํ อุปปชฺชนฺตีนํ ตาสํ อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, โนจ ตาสงฺฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติจฯ ยสฺสวา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติฯ อฆานกานํ ปุริสานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, โนจ เตสํ ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติจ วุตฺตํฯ

ตสฺมา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน ฆานเวกลฺลตาปิ อตฺถีติ ยุตฺตํฯ

วิภาวนิยํ ปน

อปเร ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ สหจาริตา วุตฺตาติ อชิวฺหสฺส อสมฺภวโต อฆานกสฺสปิ อภาวเมว วณฺเณนฺติฯ ตตฺถาปิ ยถา จกฺขุโสตานิ รูปภเว ฆาน ชิวฺหาหิ วินา ปวตฺตนฺติฯ น เอวํ ฆานชิวฺหา อญฺญมญฺญํ วินา ปวตฺตนฺติฯ

ทฺวินฺนํปิ รูปภเว อนุปฺปชฺชนโตติ เอวํ วิสุํ วิสุํ กามภเว อปวตฺติ วเสน เตสํ สหจาริตา วุตฺตาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ วุตฺตํฯ ตํ ยุตฺตํฯ

โอกาสวาเร หิ เอกนฺตสหจาริตา วุตฺตมตฺเตน ปุคฺคเลสุ เอกนฺตสหจาริตา น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ คพฺเภ มาตุกุจฺฉิมฺหิ เสนฺตีติ คพฺภเสยฺยกาฯ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ สญฺชนฺติ ลคฺคนฺตีติ สตฺตาฯ ยถาห-รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท, โย ราโค, ยา นนฺทิ, ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, เตน สตฺโตติ วุจฺจตีติอาทิฯ คพฺภเสยฺยาจ เต สตฺตาจาติ สมาโสฯ อณฺฑชาเจว ชลาพุชาจฯ ตีณิทสกานิ ปาตุ ภวนฺติฯ ยานิ กลลนฺติ วุจฺจนฺติฯ ภาวทสกํ กทาจิ นลพฺภติ นปุํสกสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺจกตฺวา ธมฺมหทยวิภงฺเค คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อเหตุกานํ นปุํสกานํ อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํฯ ตโตปรนฺติ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปรํฯ ปวตฺติกาเลติ เอกทสเม สตฺตาเหฯ ตถา หิ กถาวตฺถุอฏฺฐกถายํ เสสานิ จตฺตาริ สตฺตสตฺตติ รตฺติมฺหิ ชายนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสสานีติ กายายตน มนายตนโต อวเสสานิ จตฺตาริ จกฺขุโสตฆานชิวฺหา ยตนานิฯ สตฺตสตฺตติรตฺติมฺหีติ เอกาทสมสตฺตาหสฺส ปริโยสานรตฺติมฺหิฯ อยญฺจ อตฺโถ ยมกฏีกาย ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

คพฺภเสยฺยกสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส อุปปชฺชนฺตสฺส เอกทส มสตฺตาหา โอรโต ฐิตสฺส รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, โนจ จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติฯ

ยํ ปน ยสฺสวา ปน ยตฺถ รูปายตนํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตีติฯ กามาวจรา จวนฺตานํ อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานํ รูปาวจรานํ เตสํ ตตฺถ รูปายตนํ อุปฺปชฺชิตฺถฯ โนจ เตสํ ตตฺถ ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ วุตฺตํฯ

ตํ เย เอกาทสมสตฺตาหา โอรโต กาลงฺกริสฺสนฺติฯ เตสํ ฆานายตนานิพฺพตฺตกกมฺเมน คหิตปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตนฺติจ วุตฺตํฯ เอตฺถจ จกฺขุฆาเนสุ วุตฺเตสุ โสตชิวฺหา อวุตฺตาปิ อตฺถโต สิทฺธาเอว โหนฺตีติฯ

[199] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘ปวตฺติกาเลติ สตฺตเม สตฺตาเหติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น คเหตพฺพํฯ

อฏฺฐกถา วิโรธโต อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ อฏฺฐกถา ปมาณโตติฯ

[200] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘ฏีกาการมเตน เอกาทสเม สตฺตาเห วาติ’’ วุตฺตํฯ ตมฺปิ น สุนฺทรํฯ

นหิ อฏฺฐกถายํ นิทฺทิฏฺฐโต วุตฺโต วินิจฺฉโย ฏีกาการ มโตนาม สกฺกา วตฺตุนฺติฯ

[201] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘กเมนาติ จกฺขุทสกปาตุภาวโต สตฺตาหาติกฺกเมน โสตทสกํฯ ตโต สตฺตาหาติกฺกเมน ฆาน ทสกํฯ ตโต สตฺตาหา ติกฺกเมน ชิวฺหาทสกนฺติ เอวํ อนุกฺกเมนาติ วุตฺตํ’’ฯ ตํปิ น ทฏฺฐพฺพฯ

ยถาวุตฺต อฏฺฐกถาวิโรธตฺตา เอวฯ

[202] ยํปิ ตตฺถ

‘‘อฏฺฐกถายํปิ หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโต วา’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุตฺตํฯ

น หิ สานาม อฏฺฐกถา อตฺถิฯ ยตฺถ อีทิโส อุปฺปตฺติกฺกโม ทสฺสิโต สิยาฯ นนุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐกถาสุ คพฺภเลยฺยกวเสนวา ปุริมํภวจกฺกํ วุตฺตํฯ อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโตติ วุตฺตนฺติ เจฯนฯ ตญฺหิ วิญฺญาณาทีนํ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวปวตฺติกฺกเมน ปาฬิยํ อาคตํ ปญฺจปทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ

อายตนนิทฺเทสฏฺฐกถาสุ ปน โส ปฏิกฺขิตฺโตเยวฯ นจ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโต อุปฺปตฺติกฺกโม เถเรน อิธ กเมนาติ อิมินา ปาเฐน ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ตสฺมา กเมนาติ อิธปิ เทสนกฺกเมนาติ อตฺโถฯ เทสิตานีติ สมฺพนฺโธจ เวทิตพฺโพฯ

สจฺจสงฺเขป ฏีกายํ ปน

สาขาวตฺถํ อติกฺกมฺม ปจฺฉา สตฺตเม สตฺตาเห จกฺขุ โสตฆานชิวฺหาทสกาจ อุปฺปชฺชนฺติฯ ฏีกากาโรปน เอกาทสเม สตฺตาเหติ อาหาติ วุตฺตํฯ ตํปิ นยุชฺชติ เยวาติฯ

เอตฺถ จ กลลาทีนํ อุปฺปตฺติกฺกโม สํยุตฺตเก วุตฺโตฯ ยถาห –

ปถมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทํ;

อพฺพุทา ชายเต เปสิ, เปสิยา นิพฺพตฺตเต ฆโน;

ฆนา ปสาขา ชายนฺติ, เกสา โลมา นขาปิจาติฯ

อฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปถมนฺติ ปถเมน ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน ติสฺโสติ วา ผุสฺโสติวา นามํ นตฺถิฯ อถโข ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค สณฺฐิตเตลพินฺทุปมาณํ กลลํ โหติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํ วณฺณปฏิภาคํ, กลลํ สํปวุจฺจตีติฯ

กลลา โหติ อพฺพุทนฺติ ตสฺมา กลลา สตฺตาหจฺจเยน มํสโธวนอุทกวณฺณํ อพฺพุทํนาม โหติ, กลลนฺติ นามํ อนฺต รธายติฯ วุตฺตํปิ เจตํ –

สตฺตาหํ กลลํ โหติ, ปริปกฺกสมูหกํ;

วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, อพฺพุทํนาม ชายตีติฯ

อพฺพุทา ชายเต เปสีติ ตสฺมาปิ อพฺพุทา สตฺตาหจฺจเยน วิลีน ติปุสทิสา เปสินาม สญฺชายติฯ สา มริจผาณิเตน ทีเปตพฺพาฯ

คามทารกา หิ สุปกฺกานิ มริจานิ คเหตฺวา สาฏกนฺตเร ภณฺฑิกํ กตฺวา ปีเฬตฺวา มณฺฑํ อาทาย กปาเล ปกฺขิปิตฺวา อาตเป ถเปนฺติฯ ตํ สุกฺขมานํ สุกฺขมานํ สพฺพภาเคหิ มุจฺจติฯ เอวรูปา เปสิ โหติฯ อพฺพุทนฺติ นามํ อนฺตรธายติฯ วุตฺตํปิ เจตํ –

สตฺตาหํ อพฺพุทํ โหติ, ปริปกฺกสมูหกํ;

วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, เปสินาม ปชายตีติฯ

เปสิยา นิพฺพตฺตเต ฆโนติ ตโต เปสิโต สตฺตาหจฺจ เยน กุกฺกุฏณฺฑสณฺฐาโน ฆโนนาม มํสเปสิ ปิณฺโฑ นิพฺพตฺตติฯ เปสีตินามํ อนฺตรธายติฯ วุตฺตํปิ เจตํ –

สตฺตาหํ เปสิ ภวติ, ปริปกฺกํ สมูหกํ;

วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, ฆโนตินาม ชายตีติ;

ยถา กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, สมนฺตํ ปริมณฺฑลํ;

เอวํ ฆนสฺส สณฺฐานํ, นิพฺพตฺตํ กมฺมปจฺจยาติจฯ

ฆนา ปสาขา ชายนฺตีติ ปญฺจเม สตฺตาเห ทฺวินฺนํ หตฺถปาทานํ สีสสฺสจ อตฺถาย ปญฺจปีฬกา ชายนฺติฯ ยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํปญฺจเม โข ภิกฺขเว สตฺตาเห ปญฺจปีฬกา ชายนฺติฯ สณฺฐนฺติ กมฺม โตติฯ เกสา โลมา นขาปิจาติ ทฺวาจตฺตาลีสเม สตฺตาเห เอตานิ ชายนฺตีติฯ เอตฺถ จ ฉฏฺฐสตฺตาหาทโย ฉสตฺตาหา ปสาทนิสฺสยานํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา ปริณตกาลา โหนฺติฯ จกฺขาทีนิ ปน เอกาทสม สตฺตาหสฺส ปริโย สานทิวเส เอกโต ชายนฺตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ยํ ปเนตฺถ ติลเตลสฺส ยถาพินฺทูติอาทินา กลลสฺส วณฺณสณฺฐานํ วุตฺตํฯ ตํ โถกํ วฑฺฒิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺตมานํฯ น หิ ตทา ตาทิสํ ปกติจกฺขุนา ทิฏฺฐํ วณฺณชาตํวา สณฺฐานํวา ตสฺส ปญฺญาเยยฺยาติฯ อนุมานโต ปน เอวํ เวทิตพฺพํฯ เอกาย อูกาย สตฺตโม ภาโค ลิกฺขานามฯ ลิกฺขาย ฉตฺติํสติโม ภาโค รถเรณุนามฯ รถเรณุสฺส ฉตฺติํสติโมฯ ตชฺชารี นามฯ ตชฺชาริยา ฉตฺติํสติโม อณุนามฯ อณุสฺส ฉตฺติํสติโม ภาโค ปรมาณุนามฯ

โส ปน อากาสโกฏฺฐาสิโก มํสจกฺขุสฺส อาปาตํ นาคจฺฉติฯ ทิพฺพจกฺขุสฺเสว อาคจฺฉตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เตสํ ฉตฺติํส ปริมาโน อณุ ปน ติตฺติจฺฉิทฺท ตาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิฏฺฐสูริยรสฺมีสุ วฏฺฏิวฏฺฏิ หุตฺวา ปริพฺภมนฺโต ปญฺญายตีติ วุตฺตํฯ สกลํ ปน กลาปตฺตยปริมาณมตฺตภูตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปรมาณุโตปิ ปริตฺตกเมว สิยาฯ โส หิ สนฺตานานุพนฺธวเสน ปวตฺตตฺตา ขเณ ขเณ อุปจิตรูปกลาปสมูโหเอว โหตีติ เหฏฺฐิม โกฏิยา เอกูนปญฺญาสกลาปปริมาโณเอว สิยาฯ ตโต ปริตฺตเก สติ สนฺตาน ฆฏนสฺเสว อสมฺภวโตติฯ ยํ ปน มหาฏีกายํ เต ปน กลาปา ปรมาณุปริมาณา โหนฺตีติ วุตฺตํฯ ตํ ธาตูนํ จุณฺณมนสิการานุรูปมตฺตวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ทุตียจิตฺตนฺติ ปถม ภวงฺคจิตฺตํฯ ฐิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส ฐิติกาลํฯ โอชาผรณมุปาทายาติ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว อพฺพุทภาว เปสิภาว ฆนภาวาทิ ปตฺตกาเล มาตุยา อามาสยคตาย อชฺโฌหฏาหาร สิเนหภูตาย โอชาย ชลาพุมูลา นุสาเรน วตฺถุสฺมิํ ผรณกาลํ อุปาทาย, ยถาห –

ยญฺจสฺส ภุญฺชติ มาตา, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติฯ

อฏฺฐกถายญฺจ เตน โส ตตฺถ ยาเปตีติ ตสฺส หิ นาติโต อุฏฺฐิโต นาโฬ มาตุอุทร ปฏเลน เอกาพทฺโธ โหติฯ โส อุปฺปลทณฺฑโก วิย ฉิทฺโทฯ เตน อาหารรโส สํสริตฺวา อาหารสมุฏฺฐานรูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ เอวํ โส ทสมาเส ยาเปติฯ มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติ มาตุยา ติโร กุจฺฉิคโตฯ มาตุกุจฺฉิยา อพฺภนฺตรคโตติ อตฺโถติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปน นาภินาฬสฺส อุฏฺฐิตกาลํ สนฺธาย นาติโต อุฏฺฐิโต นาโฬติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ น หิ อพฺพุทาทิกาเล ตสฺส นาตินาโฬนาม อุฏฺฐิโต สิยาติฯ สํเสทโชปปาติกานํ ปน ยํกิญฺจิ ลทฺธํวา อตฺตโน เขฬํวา อชฺโฌหรณกาเล โอชาผรณํ อุปาทายฯ

เตน วุตฺตํ โอชาผรณมุปาทายอาหารสมุฏฺฐานาติ ฯ จุติจิตฺโตปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺสาติ จุติจิตฺตโต อุปริ ปุพฺพกาเล สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺสฯ กมฺมชรูปานิ น อุปฺปชฺชนฺติ เตสํ ตโต ปฏฺฐาย อนุปฺปนฺนตฺตาเยว ตโต สตฺต รสมํ จุติจิตฺตํนาม โหติฯ โน อญฺญถาติฯ ปุเรตรนฺติ ตสฺส สตฺตรสมสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํเอว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตโตปรนฺติ จุติจิตฺตโต ปรสฺมิํ โสฬสจิตฺตกฺขณปริมาเณ ขเณฯ จิตฺตชาหารชรูปญฺจาติ จิตฺตชรูปสนฺตานํ อาหารช รูปสนฺตานญฺจ โวจฺฉิชฺชติ อนุปาทินฺนกสนฺตาเน เตสํ อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโตฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ ตํ รูปสมุฏฺฐาเน วุตฺตเมวฯ ภาวทสกํนาม กามราคนิทานกมฺมสมุฏฺฐานํ โหตีติ ตพฺพิราค ภาวนากมฺมนิพฺพตฺเต รูปโลเก ตสฺส อลาโภ วุตฺโตฯ อาหารชกลาปานิจ น ลพฺภนฺติ อชฺโฌหฏา หารา ภาวโต, ตโตเยวจ สรีรคตสฺส อชฺฌตฺตาหารสฺสปิ รูปสมุฏฺฐานา ภาวโตฯ อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน ตตฺถ ลพฺภมาน รูปกลาเปสุปิ คนฺธรสานํ โอชายจ อภาวํ วณฺเณติฯ รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ปญฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ จกฺขายตนํ รูปายตนํ, โสตา ยตนํ, มนา ยตนํ, ธมฺมายตนนฺติ จ, ปญฺจธาตุโย ปาตุภวนฺติ จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, โสตธาตุ, มโนวิญฺญาณ ธาตุ, ธมฺมธาตูติจ, ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ ผสฺสาหาโร, มโนสญฺเจตนา หาโร, วิญฺญาณา หาโรติ จ วิภงฺเควุตฺตตฺตาฯ เอตฺถจ ปาฬิยํ รูปโลเก โผฏฺฐพฺเพ ปฏิกฺขิตฺเตปิ กิจฺจนฺตรสพฺภาวา มหาภูตานํ ตตฺถ ปฏิลาโภ อวาริโต เอว โหติฯ คนฺธาทีนํ ปน กิจฺจนฺตรเมว นตฺถิฯ เยน เต ธมฺมมตฺตภาเวปิ ติฏฺเฐยฺยํ ตสฺมา เตสํ อวจนํ ตตฺถ อภาวเมว ทีเปตีติ อาจริยสฺส อธิปฺปาโยฯ ตถา ปน ภูตจตุกฺกํ ตตฺถ อตฺถิเยว, ยถาห-อสญฺญสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตาติอาทิฯ โผฏฺฐพฺพายตนํ ปน โผฏฺฐพฺพ ธาตุจ ตตฺถ ปฏิกฺขิตฺตาฯ ตสฺมา สพฺเพสํ สภาวธมฺมานํ ธมฺมภาเว สมาเนปิ เยน กิจฺจวิเสเสน คนฺโธ รโส โผฏฺฐพฺพํ กพฬีการาหาโรติจ วุจฺจติฯ

ตสฺส นตฺถิตาย เตสํ เตน นาเม น ตตฺถ อนุปลพฺภมานตํ สนฺธาย วิภงฺเค กถาวตฺถุมฺหิ ยมเก สูติ สพฺพตฺถ เตสํ ตตฺถ ปฏิกฺเขโปฯ มหาภูตานํ ปน นิสนฺท ธมฺมมตฺตภาเวน วิชฺชมานานํ เตสํ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ อนุปเวโสติ ยุตฺโต สิยาติ วทนฺติฯ ตีณิทสกานิ ชีวิตนวกญฺจาติ เอตฺถ อาจริยานนฺท มติยา จกฺขุสตฺตกํ โสตสตฺตกํ วตฺถุสตฺตกนฺติ เอวํ ตีณิ สตฺตกานิ ชีวิตฉกฺกญฺจาติ วตฺตพฺพํฯ อภิริจฺฉตีติ อลพฺภมาเน ปถมํ วชฺชิเต ตตฺถ ลพฺภมานตาวเสน อวสิสฺสติฯ อติเรกํวา โหตีติ อตฺโถฯ เอตฺถจ รูปโลเก วิย กามโลเก ชีวิตนวกํ กสฺมา วิสุํ น วุตฺตนฺติฯ รูปโลเก ปน อาหารุปตฺถมฺภกสฺส อญฺญสฺสจ สกลสรีรพฺยาปิโน อนุปาลก ชีวิตสฺส อภาวา เอตเทว ตทุภยฏฺฐาเน ฐตฺวา สกลสรีรํ อนุปาเลตีติ ปากฏํ ตตฺถ ชีวิตนวกนฺติ วิสุํ วุตฺตํฯ กามโลเก ปน อญฺญานิ อุปตฺถมฺภกา นุปาลกานิ พหูนิ ปากฏานิจ โหนฺติฯ ตสฺมา ชีวิตนวกํ อปากฏนฺติ กตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ สิยาฯ กามโลเกปิ ปน เอตํ อสิตาทิปาจกคฺคิวเสน ตสฺเสวจ อุทยภูตสฺส สกลสรี รานุปาลกสฺส อุสฺมาสงฺขาตสฺส กายคฺคิโน วเสน ปากฏเมวฯ ยํ สนฺธาย –

อายุ อุสฺมาจ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;

อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครนฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อายูติ เตสุ ทฺวีสุ อคฺคีสุ ปติฏฺฐิตํ ชีวิตเมว วุจฺจติฯ อุสฺมาติ เต ทฺเว อคฺคโย วุจฺจนฺติฯ เยสุ ติกฺขมนฺทวเสน วิสม ภูเตสุ กาเย นานาพาธา อุปฺปชฺชนฺติฯ ยถาห-พหฺวาพาโธ โหติ พหฺวาตงฺโกฯ วิสมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนา คโต โหติ อติอุณฺหายอติสีตลายาติฯ สมภูเตสุ ปน สตฺตา นิราพาธา โหนฺติฯ ยถาห-อปฺปาพาโธ โหติฯ อปฺปาตงฺโกฯ สมเวปากินิยาคหณิยา สมนฺนาคโตโหติฯ นาติสีตาย นจฺจุณฺหาย มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายาติฯ เกจิ ปน อสิตาทิปาจกคฺคิสฺมิํ เอว เอตํมญฺญนฺติฯ เถเรนจนามรูปปริจฺเฉเทชีวิตนวกํ นาม, รูปโลเก วิสุํ สิยาติ วุตฺตํฯ

วิสุทฺธิมคฺเค ปน เสเสสุ จตุสมุฏฺฐาเนสุ อฏฺฐสุ ชีวิตนว กญฺเจว ตีณิ โอชฏฺฐมกานิ จาติ เตตฺติํส เตตฺติํส รูปานิ ปากฏานิ โหนฺตีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฏฺฐสูติ ปาจกคฺคิอสฺสาส ปสฺสาสวชฺชิเตสุ ตีสุ เตโชโกฏฺฐาเสสุ ปญฺจสุ วาโย โกฏฺฐาเสสูติ อฏฺฐสุฯ อิติ กามโลเกปิ สกลสรีรพฺยาปีสุ เตโชวาโย โกฏฺฐาเสสุ ลพฺภมานตฺตา เอตํ สกล สรีเรเอว ทฏฺฐพฺพนฺติฯ เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปเนตฺถ กามโลเก วิย รูปโลเก รูปกลาปานํ นิโรธกฺกโม น วุตฺโตติฯ วิเสสาภาวโต, รูปโลเกปิ หิ มรณกาเล ปน จุติจิตฺโต ปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺส ฐิติกาล มุปาทาย กมฺมชรูปานิ นุปฺปชฺชนฺตีติอาทิโก นิโรธกฺกโม กามโลกสทิโสเยวฯ เกวลํ ปเนตฺถ อาหารชรูป นิโรโธนาม นตฺถิ, ตถา กเฬวร นิกฺเขโปจฯ ตสฺมา ตตฺถปิ จุติจิตฺตโต ปรํ โสฬสจิตฺตกฺขณ ปริมาเณ เอกสฺมิํ ขเณ จิตฺตชรูปสนฺตานํ โวจฺฉิชฺชติฯ ตโต ปรํ อุตุสมุฏฺฐานรูปปรํปรา เอกทฺวิติ อจฺฉรากาลมตฺตํปิ ปวตฺติตฺวา โวจฺฉิชฺชตีติ ยุตฺตํฯ นจ เอตฺตกมตฺเตน กาเลน ปวตฺตมานายปิ รูปสนฺตติยา มตกเฬวรํนาม สกฺกา ลทฺธุํฯ ปสฺสนฺตานํ เอกกฺขเณน วิย สรีรสฺส อนฺตรธานสฺส ปญฺญายนโตติฯ ยถาจ รูปโลเก, ตถา กามโลเกปิ อุปปตฺติเทวานํ อญฺเญสญฺจ โอปปาติกานนฺติฯ เตสญฺหิ สรีรานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว สพฺพโส ปริปุณฺเณน กมฺมชกาเยน นิพฺพตฺตตฺตา กมฺมชรูเปหิ ฆนปูริตานิ สลฺลหุกภรานิ จ โหนฺติฯ อิตรรูปานิ กมฺมชรูเปสุ ปติฏฺฐาย ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา เตสํ จุติกาเล กมฺมชรูเปสุ นิรุทฺเธสุ ตานิ ตินฺน ปติฏฺฐานิ หุตฺวา จิรํ สนฺตานํ ฆฏฺเฏตุํ นสกฺโกนฺติฯ โถกํ ปวตฺติตฺวา สพฺพโส นิรุชฺฌนฺติฯ สรีรนิกฺเขโปนาม เตสํ นตฺถีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[203] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘มรณกาเล ปน พฺรหฺมานํ สรีรนิกฺเขปาภาวโต สพฺเพสํปิ ติสมุฏฺฐานานิ ทฺวิสมุฏฺฐานานิจ สเหว นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

เอวญฺหิ สติ สพฺเพสํ รูปพฺรหฺมานํ มรณาสนฺนจิตฺตานิ รูปํ นสมุฏฺฐาเปนฺตีติ อาปชฺชติฯ น หิ มรณาสนฺน จิตฺต สมุฏฺฐิตานิ รูปานิ กมฺมชรูเปหิ สเหว นิรุชฺฌนฺตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติฯ ยถาจตานิ กมฺมชรูปนิโรธโต โถกํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ ตถา อุตุชรูปานิปิ จิตฺตชรูปนิโรธโต โถกํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ น น สกฺกา วิญฺญาตุํฯ นจ ตาวตฺตเกน กาเลน เตสุ ปวตฺต มาเนสุปิ สรีรนิกฺเขโปนาม สกฺกา ภวิตุนฺติฯ พฺรหฺมานํ ปน ถิน มิทฺธาทีนํ นีวรณชาติยานํ อตฺถิตาย ตทนุรูปํ จิตฺตชรูปานํ ตทนุคติกานญฺจ อุตุชรูปานํ ลหุกครุกตาทิวิกาโร น น สมฺภวตีติ ลหุตาทิตฺตยํปิ คเหตฺวา วุตฺตํ เตวีสรูเปสูติฯ ฆานาทิตฺตยภาวทฺวยวชฺชานิ เตวีสรูปานิ โหนฺติฯ ตานิเยว จกฺขุ โสตวตฺถุ วิญฺญตฺติทฺวยวชฺชานิ อสญฺญีนํ สตฺตรเสว รูปานิ โหนฺตีติ โยชนาฯ อสญฺญีนํ ปน ครุลหุตาทิปกาโร จินฺเต ตพฺโพฯ น วา จินฺเตตพฺโพ รูปธมฺมานํ รุปฺปนวิการสฺส พหุการณตฺตาติฯ อุปปตฺติยนฺติ กามรูปาสญฺญีนํ ปฏิสนฺธิยา อุปฺปาทกฺขเณฯ อุปฺปาทกฺขโณเอว หิ เอกนฺเตน อุปปตฺติขโณนาม โหตีติฯ ปวตฺเตตูติ ปฏิสนฺธิยา ฐิติกฺขณโต ปฏฺฐาย สกเล ปวตฺติกาเล ปน นกิญฺจิปิ นลพฺภติฯ ลพฺภติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ น หิ อิทํนาม รูปํ ปวตฺเต นลพฺภติฯ ปฏิสนฺธิยํเอว ลพฺภตีติ อตฺถีติฯ [รูปปวตฺติกฺกโม]

[161] เอวํ จิตฺตเจตสิก รูปสงฺคหํ กตฺวา อิทานิ ยถา นุปฺปตฺตํ นิพฺพานสงฺคหํ กโรนฺโต นิพฺพานํปนาติอาทิ มาหฯ นิพฺพานํ ปน นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ โลกุตฺตรสงฺขาตนฺติ โลกุตฺตรนฺติ ภควตา กถิตํ, ยถาห-กตเม ธมฺมา โลกุตฺตราฯ จตฺตาโรจ อริยมคฺคา จตฺตาริจ สามญฺญผลานิ อสงฺขตาจ ธาตุ, อิเม ธมฺมา โลกุตฺตราติฯ เอเตน นิพฺพานสฺส ปญฺญตฺติมตฺตภาวํ นิวตฺเตติฯ น หิ โลกโวหารสิทฺธา ปญฺญตฺติ โลกุตฺตรานาม สกฺกา ภวิตุนฺติฯ จตุมคฺคญาเณน สจฺฉิกาตพฺพนฺติ จกฺขุมนฺเตน จนฺทมณฺฑลํวิย จกฺขุนา ปฏิลทฺธมคฺคญาเณหิ อริยชเนหิ จตูหิ อริยมคฺคญาเณหิ ปจฺจกฺขโต ทฏฺฐพฺพํฯ

ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ จตุมคฺคญาเณนาติ เอเตน ตาทิ สมฺหา ปฏิปตฺติมคฺคโต วิมุขานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ ชจฺจนฺธานํ วิย จนฺท มณฺฑลสฺส ตสฺส อวิสยภาวํ ทสฺเสติฯ น จ ชจฺจนฺธานํ จกฺขุมฺหิ อนุปลทฺธมตฺเตน จนฺทมณฺฑลํ นตฺถินาม โหตีติฯ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ เอเตน ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาวํ ทสฺเสติฯ ยญฺหิ กิญฺจิ ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ นโหติฯ ตํ สรูปโต กสฺส ปจฺจกฺขํนาม ภวิสฺสตีติฯ ตทุภเยน ปนสฺส ปญฺญวนฺตานํ กลฺยาณกปุถุชฺชนานํ อนุมานโต สิทฺธตํ ทีเปติ, น หิ อนุมานโตปิ อตฺตโน พุทฺธิยํ อสิทฺธสฺส อปากฏสฺส สจฺฉิกิริยาย วายาโมปินาม อตฺถิฯ เยน สจฺฉิกิริยา สิทฺธิยาติฯ เอวํ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เกวลํ วิชฺชมานมตฺตเมว น โหติฯ อถโข มหาเตชวนฺตํ มโหชวนฺตญฺจ ตํ โหตีติ ทสฺเสตุํ มคฺคผลานมาลมฺพณภูตนฺติ วุตฺตํฯ เอเตน นิพฺพาเนน วินามคฺค ผลานํ อกิจฺจสิทฺธิํ ทสฺเสติฯ ตโต ตสฺส มหาเตชวนฺต ตํ มโหชวนฺตตญฺจ ทีเปติฯ ยถา หิ มหิทฺธิโก เอโก ราชา โหติฯ ตสฺส รฏฺเฐ เอกสฺมิํ มหาคาเม เอโก คามโภชโก เอโกจ โจรเชฏฺฐโก มหาปริวาโร วสติฯ เตจ อญฺญมญฺญํ วธาย ปริสกฺกนฺตา วิจรนฺติฯ ตตฺถ คามโภชโก นครํ คนฺตฺวา ราชานํ อุปฏฺฐหิฯ โส น จิรสฺเสว ราชวลฺลโภ โหติฯ ราชโต มหติํ อาณํ ลภติฯ ตํ สุตฺวา โจรเชฏฺฐโก อิทานิ อิธวสนฺตสฺส มมชีวิตํ นตฺถีติ อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธิํ อฏฺฏวิํ ปวิฏฺโฐฯ คามโภชโกจ ตํอฏฺฏวิํ ปวิฏฺฐํปิ มุญฺจิตุํ อทตฺวา คเหตฺวา วธิฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ มหิทฺธิกราชา วิย หิ นิพฺพานํฯ คาม โภชโก วิย ญาณํฯ โจรเชฏฺฐโก วิย โมโหฯ ปริวาร โจรา วิย เสสกิเลสาฯ ปุพฺเพ รญฺโญ อนุปฏฺฐา นกาเล คามโภชโก วิย ปุถุชฺชนญาณํฯ อุปฏฺฐานกาเล คาม โภชโก วิย มคฺคญาณนฺติฯ ตณฺหา ปวตฺตมานา อชฺฌตฺตพหิทฺธาทิ เภเทสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุ วินนฺธมานาว ปวตฺตติฯ ยถาห –

อนฺโตชฏา พหิชฏา, ชฏาย ชฏิตา ปชาติฯ

ตสฺมา สา เวฬุคุมฺเพ เวฬุสาขา วิย วินนฏฺเฐน สํสิพฺพนฏฺเฐน วานสมญฺญํ ลภตีติ วุตฺตํ วานสงฺขาตายตณฺหายาติฯ นิกฺขนฺตตฺตาติ นิสฺสฏตฺตาฯ ตสฺสา วิสยภาวํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตตฺตาติ อตฺโถฯ เอเตน วานโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ สภาวโตติ สนฺติลกฺขเณนฯ อชฺฌตฺตสมฺภูตานํ ติวิธวฏฺฏสนฺตาปานํ นิพฺพุติอตฺเถนฯ เตสํ สพฺพโส อภาวฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ เอกวิธํปีติ ยถา จิตฺตํ สภาวโต เอกวิธํปิ ชาติธมฺมตฺตา ชาติภูมิสมฺปโยคาทิ เภเทน กาล ทิสาเทสปุคฺคลเภเทนจ วตฺถุโต ภินฺนเมว โหติฯ น ตถา อิทํ นิพฺพานํฯ อิทํ ปน สภาวโตปิ วตฺถุโตปิ อภินฺนเมว หุตฺวา เอกวิธํ โหติฯ อิทญฺหิ อนมตคฺเค สํสาเร อตีเต เอตรหิ อนาคเตจ ปรินิพฺพุตานํ พุทฺธานํวา ปจฺเจกพุทฺธานํวา พุทฺธสาวกานํวา สพฺเพสํปิ เอกเมว โหติฯ กสฺมา, อนิทฺทิสิตพฺพธมฺมตฺตาฯ วิญฺญาณํ อนิทสฺสนํ อนนฺตํ สพฺพโตปภนฺติ หิ ภควตา วุตฺตํฯ ตตฺถ วิญฺญาณนฺติ สงฺขตธมฺมานํ ขยนิโรธภาเวน สิทฺธตฺตา เอตํ ตพฺภาเวนเอว สุฏฺฐุ อภิพฺยตฺตํ กตฺวา ญาตพฺพํฯ อนิทสฺสนนฺติ อนิมิตฺตธมฺมตฺตา พาลปุถุชฺชนานํ ทสฺสนวิสยภูเตน เกนจินิมิตฺเตน นิทสฺสิตุํวา กาลเภเทน ทิสาเทสปุคฺคลสนฺตาน เภเทน หีนปณีตาทิเภเทน จ ภินฺนํ กตฺวา นิทสฺสิตุํวา นารหตีติ อตฺโถฯ อนนฺตนฺติ ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิรหิตํฯ สพฺพโตปภนฺติ วฏฺฏทุกฺขปฏิปกฺขสิทฺเธหิ อนนฺเตหิ คุโณภาเสหิ สพฺพโต ปภาวนฺตนฺติ อตฺโถฯ ตถา อนิทฺทิสิตพฺพธมฺมตฺตาจ ปน อนมตคฺเค สํสาเร สพฺพาสุจ ทิสาสุ อสุกสฺมิํ นาม กาเล อสุกายนาม ทิสาย นตฺถีติ นวตฺตพฺพํฯ กสฺมา, อริยมคฺคํ ภาเวนฺเตน ยทา กทาจิ ยตฺถ กตฺถจิ อวสฺสํ อธิคนฺตพฺพตาวเสน สพฺพทา สพฺพตฺถ จ ลพฺภมานตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ วินเย, องฺคุตฺตเร, อุทาเนจ –

เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยากาจิ โลเก สวนฺติโย มหาสมุทฺทํ อปฺเปนฺติฯ ยาจ อนฺตลิกฺขา ธารา ปปตนฺติฯ น เตน มหาสมุทฺทสฺส อูนตฺตํวา ปูรตฺตํวา ปญฺญายติฯ

เอว เมว โข ภิกฺขเว พหูเจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพาน ธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติฯ น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํวา ปญฺญายตีติฯ

อฏฺฐกถาสุจ น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํวา ปูรตฺตํวา ปญฺญายตีติ อสงฺเขฺยยฺเยปิ มหากปฺเป พุทฺเธสุ อนุปฺปชฺชนฺเตสุ เอกสตฺโตปิ ปรินิพฺพาตุํ นสกฺโกติฯ ตทาปิ ตุจฺฉา นิพฺพาน ธาตูติ นสกฺกา วตฺตุํฯ พุทฺธกาเล ปน เอเกกสฺมิํ สมาคเม อสงฺเขฺยยฺยาปิ สตฺตา อมตํ อาราเธนฺติฯ ตทาปิ นสกฺกา วตฺตุํ ปูรา นิพฺพานธาตูติ วุตฺตํฯ พฺรหฺมนิมนฺตนสุตฺเตจ วิญฺญาณํ อนิทสฺสนํ อนนฺตํ สพฺพโตปภนฺติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายญฺจ สพฺพโตปภนฺติ สพฺพโต ปภาสมฺปนฺนํฯ นิพฺพานโต หิ อญฺโญ โกจิ ธมฺโม ปภสฺสรตโรวา โชติวนฺตตโรวา ปริสุทฺธตโรวา ปณฺฑร ตโรวา นตฺถิฯ สพฺพโตวา ปภูตเมว โหติฯ นกตฺถจิ นตฺถีติ สพฺพโตปตํฯ ปุรตฺถิมทิสาทีสุ หิ อสุกทิสายํนาม นิพฺพานํ นตฺถีติ นวตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ

เอวํสนฺเตปิ เอตํ นิรุทฺธเตกาลิกธมฺม สนฺนิสฺสเยน วิญฺญาย มานตฺตา นิรุทฺธธมฺมเภเทน ภินฺนํ กตฺวา อุปจริตุํ ลพฺภตีติ วุตฺตํ สอุปาทิเสสาติอาทิฯ ตตฺถ อุปาทียติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ภุสํ คณฺหียตีติ อุปาทิฯ อุปาทินฺนขนฺธปญฺจกํฯ โสเยว เอกเทเสนวา อนวเสเสนวา ปหีเนหิ กมฺมกิเลเสหิ เสโสติ อุปาทิเสโสฯ สํวิชฺชติ ตสฺมิํ สนฺตาเน อุปาทิเสโส ยสฺสา อธิคตกาเลติ สอุปาทิเสสาฯ นิพฺพานธาตูติ นิพฺพูติส ภาโวฯ สอุปาทิเสสาจ สา นิพฺพานธาตุจาติ สมาโสฯ นตฺถิ ตสฺมิํ สนฺตาเน อุปาทิเสโส ยสฺสา อธิคตกาเลติ อนุปาทิเสสา, อนุปาทิเสสาจ สา นิพฺพานธาตุจาติ วิคฺคโหฯ วุตฺตญฺเหตํ อิติ วุตฺตเก-ทฺเว มา ภิกฺขเว นิพฺพานธาตุโยฯ กตมา ทฺเว, สอุปาทิเสสาจ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสาจ นิพฺพานธาตูติอาทิฯ ตตฺถ ปุริมา กิเลสนิพฺพานํนามฯ ปจฺฉิมา ขนฺธนิพฺพานํนามฯ ปุริมาวา ทิฏฺฐธมฺมิก นิพฺพานํนามฯ ปจฺฉิมา สมฺปรายิก นิพฺพานํนามฯ

ยถาห-เอกา หิ ธาตุ อิธ ทิฏฺฐธมฺมิกา สอุปาทิเสสา ภวเนตฺติ สงฺขยาฯ อนุปาทิเสสา ปน สมฺปรายิกาติฯ องฺคุตฺตเร ปน สตฺตนิปาเต อุภโตภาควิมุตฺต ปญฺญาปิ มุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ขีณาสวานํ ขนฺธุปาทิเสสวเสน กายสกฺขิทิฏฺฐิปตฺต สทฺธาวิมุตฺตธมฺมานุสารีสงฺขาตานํ จตุนฺนํ เสกฺขานํ อารทฺธวิปสฺส กสฺสจ โยคีกลฺยาณปุถุชฺชนสฺส กิเลสุ ปาทิเสสวเสน สอุปาทิเสสตา อนุปาทิเสสตาจ วุตฺตาฯ ตตฺเถว นวนิปาเต อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํ โสตอกนิฏฺฐคามีติ ปญฺจนฺนํ อนาคามีนํ สกทาคามิสฺส ติณฺณํ โสตาปนฺนานนฺติ นวนฺนํ เสกฺขปุคฺคลานํ กิเลสุปาทิเสสวเสน สอุปาทิเสสตา วุตฺตาฯ

เนตฺติยํ ปน อรหตฺตผลํปิ สอุปาทิเสสนิพฺพานนฺติ วุตฺตํฯ ตํ อิธ นาธิปฺเปตํฯ เอตฺถจ มคฺคกฺขเณ กิเลสานํ ขโย สอุปาทิ เสสํนามฯ จุติ อนนฺตเร ขนฺธานํ อนุปฺปาโท อนุปาทิเสสํนามฯ ยสฺมา ปน ปฏิสนฺธิวนฺธานาม กิเลเสสุ สติเอว ชายนฺติฯ อสติ นชายนฺติ, ตสฺมา เตปิ กิเลสกฺขเยน สเหว ขิยฺยนฺติฯ ยาวจุติยา ปวตฺตมานํ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธสนฺตานํ ปน ขีณาสวสฺสปิ ปุริมภเว ปวตฺตกมฺมกิเลสานํ ผลนิสนฺทภูตํ สพฺพสตฺตานํ ธมฺม ตาสิทฺธํฯ ตสฺมา ตํ ขีเณสุปิ กิเลเสสุ ยาวจุติยา ปวตฺต ติเยวฯ จุติกฺขเณ ตสฺส นิโรโธปิ ธมฺมตานิโรโธ เอวฯ โย ปน ตทนนฺตเร ปุนภวสฺส อนุปฺปาโทฯ โส กิเลสกฺขเยน สเหว สิทฺโธฯ น เกวลํ ตทนนฺตเร ปุน ภวสฺเสวฯ ตโต ปรํปิ อนมตคฺค สํสาเร ภวปรํปราย อนุปฺปาโทปิ เตน สเหว สิทฺโธฯ สพฺพญฺเจตํ เอกเมว นิพฺพานํฯ เอวํสนฺเตปิ ขนฺธาวเสสสฺส ภาวา ภาวเลสํ อุปาทาย อยํ เภโท วุตฺโตติ วุตฺตํ ทุวิธํ โหติ การณปริยาเยนาติ ทุวิธ ปญฺญาปนสฺส การณเลเสนาติ อตฺโถฯ

ยสฺมา ปน สงฺขตธมฺมานาม สปลิโพธธมฺมตฺตา นานาปลิโพเธหิ นิจฺจกาลํ ชนํ ปีเฬนฺติฯ สนฺตสุขํนาม ลทฺธุํ นเทนฺติฯ

สนิมิตฺต ธมฺมตฺตาจ กิเลสานํ ชรามรณาทีนญฺจ สพฺเพสํ อนตฺถานํ วตฺถุ ภูตา ภูมิภูตา โหนฺติฯ สปณิหิตธมฺมตฺตาจ สพฺพทุกฺขานํ มูลภูตํ อาสาทุกฺขํนาม นิจฺจกาลํปิ ชเนนฺติฯ ตสฺมา ตปฺปฏิปกฺขสิทฺเธน คุณเภเทน ติวิธํเภทํ ทสฺเสตุํ สุญฺญตนฺติอาทิ มาหฯ ตตฺถ สพฺพปลิโพธ วิวิตฺตตฺตา สุญฺญตํฯ สกฺกายทิฏฺฐิยา หิ สติ พาลานํ ยตฺตกา ปาปกมฺมปลิโพธา อปาย ทุกฺขปลิโพธาจ สนฺทิสฺสนฺติฯ ปณฺฑิตานํจ ตโต อตฺตานํ รกฺขนตฺถํ ยตฺตกา กลฺยาณกมฺมปลิโพธา สนฺทิสฺสนฺติฯ สกฺกายทิฏฺฐินิโรโธเยว สพฺเพ เต สกฺกายทิฏฺฐิมูลเก ปลิโพเธ นิโรเธตุํ สกฺโกติฯ น วินา เตน อญฺโญ โกจิฯ ตสฺมา โสนิโรโธ เตหิ ปลิโพเธหิ วิวิตฺโต โหติ, ตถา ราคกฺขโยเยว ราคมูลเก ปลิโพเธ นิโรเธตุํ สกฺโกติฯ น วินา เตน อญฺโญ โกจิฯ โทสกฺขโยเยว โทสมูลเกฯ โมหกฺขโยเยว โมหมูลเกติอาทิ วตฺตพฺพํฯ อิติ นิพฺพานํ สพฺพปลิ โพเธหิ วิวิตฺตตฺตา สุญฺญตํนามฯ

นิมิตฺตํ วุจฺจติ อุปฺปาทปวตฺตมูลโก โอฬาริกากาโรฯ เยน สมนฺนาคตา สงฺขตธมฺมา สพฺเพสํ กิเลสานํ ชรามรณานญฺจ วตฺถุภูตา ภูมิภูตา โหนฺติฯ ตถา สพฺเพสํ มารานํ สพฺเพสํ เวรานํ สพฺเพสํ โรคาทิ อนตฺถานํ วตฺถุภูตา ภูมิภูตา โหนฺติฯ ยโต เต มารเธยฺยาติปิ มจฺจุเธยฺยาติปิ วุจฺจนฺติฯ กาล ทิสา เทส สนฺตานาทิ เภเทน หีนปณีตาทิ เภเทนจ เภทํ คจฺฉนฺติฯ นิพฺพานํ ปน สพฺเพสํ นิมิตฺตธมฺมานํ ขยนิโรธภาเวน สิทฺธตฺตา นตฺถิฯ ตสฺมิํ นิมิตฺตนฺติ อนิมิตฺตํฯ ตญฺหิ สพฺเพสํ กิเล สาทีนํ อนตฺถานํ วตฺถุภูเต นิมิตฺตธมฺเม วิทฺธํเสตฺวา เตสํ อนตฺถานํ อภาวํ สาเธนฺตํ นิจฺจํ ติฏฺฐติฯ นจ ตํ กาลเภเทน ภินฺนํ โหติฯ อิทํ อตีเต อสุกกปฺเป อสุกพุทฺธสฺส นิพฺพานํ, อิทํ อนาคเต, อิทํ เอตรหีติฯ นาปิ ทิสาเภเทน ภินฺนํฯ อิทํ ทสสุ ทิสาสุ อสุกายนาม ทิสาย นิพฺพานํ, อิทํ อสุกาย นามาติฯ นจาปิ เทสเภเทนวา สนฺตานเภเทนวา ภินฺนํฯ อิทํ มนุสฺสโลเก อิทํ เทวโลเก อิทํ พฺรหฺมโลเกติ วา อิทํ มนุสฺสานํ อิทํ เทวานํ อิทํ พฺรหฺมานนฺติวาติฯ

ตถา ปณีตาทิ เภเทน ภินฺนํ น โหติฯ อิทํ สพฺพญฺญุพุทฺธานํฯ อิทํ ปจฺเจกพุทฺธานํฯ อิทํ พุทฺธสาวกานนฺติฯ

ปณิหิตํ, ปณิธานํ, ปณิธิ, ปตฺถนา, อาสา, ชีฆจฺฉา, ปิปาสาติ อตฺถโต เอกํฯ สงฺขตธมฺมาจ ลพฺภมานาปิ ภิชฺชนธมฺมตฺตา ปุนปฺปุนํ ลทฺธุํ อาสา ทุกฺขํนาม วฑฺเฒนฺติฯ อาสาทุกฺขสฺส ปริยนฺโตนาม นตฺถิฯ สพฺพญฺจ ทุกฺขํ อาสามูลกํ โหติฯ อาสาสทิสํ ทุกฺขนิทานํนาม นตฺถิ, นิพฺพานํ ปน สยํ ปิปาสวินยธมฺมตฺตา อาสาสงฺขาตํ สพฺพํ ตณฺหาปณิธิํวา ฉนฺทปณิธิํวา วิเนนฺตํ วิธเมนฺตํ วตฺตตีติ นตฺถิฯ ตสฺมิํ ปณิหิตนฺติ อปฺปณีหิตํฯ เอตฺถจ ทุวิธํ สุขํ เวทยิตสุขํ สนฺติสุขนฺติฯ ตตฺถ มนุสฺส ทิพฺพ พฺรหฺม สมฺปตฺติโย ลภิตฺวา อนุภวนวเสน ปวตฺตํ ปีติโสมนสฺส สุขํ เวทยิตสุขํนามฯ ตํ ปน ขเณขเณ วิชฺชุวิย ภิชฺชนธมฺมํฯ สมฺปตฺติโยจ อนิจฺจธมฺมาฯ สพฺเพ เต อปริยนฺตํ อาสาทุกฺขํ ภิยฺโย วฑฺเฒนฺติเยวฯ ตสฺมา สพฺพํ เวทยิตสุขํนาม อาสา ทุกฺขชนกตฺตา เอกนฺเตน ทุกฺขเมว โหติฯ ยถาห-ยํกิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติฯ ธมฺมเสนาปตินาจ กตมํ ตํ อาวุโส สาริปุตฺต นิพฺพาเน สุขํ, ยเทตฺถ เวทยิตํ นตฺถีติ ปุฏฺเฐน เอตเทเวตฺถ อาวุโส นิพฺพาเน สุขํ, ยเทตฺถ เวทยิตํ นตฺถีติ วุตฺตํฯ สนฺติสุขํนาม อตฺตนิ อุปฺปนฺนานํวา อุปฺปชฺชิตุํ ปจฺจุปฏฺฐิ ตานํวา กิเลสาทีนํ อปายทุกฺขาทีนญฺจ อตฺตโน สมฺมาปโยคํ ปฏิจฺจ วิมุจฺจนสุขํฯ เอตเทเวตฺถ เอกนฺตสุขํ อจลสุขํฯ เอตสฺมิญฺหิ อสติ ปุถุชฺชนานํ มนุสฺส ทิพฺพพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อนุภวนฺตานํปิ อวสฺสํ ปตฺตพฺพฏฺเฐน ปจฺจุปฏฺฐิตาเนว โหนฺติ อวิจินิรย ภยาทีนีติฯ ตสฺมา สพฺพสฺส เวทยิตสุขมูลกสฺส อาสาทุกฺขสฺส สนฺติสุขทีปกํ อิทํ อปฺปณิหิตปทํ นิพฺพานสฺส เอกํ มหนฺตํ คุณปทํ โหตีติฯ

อาการ เภเทนาติ ติวิธสฺส สุญฺญตาทิกสฺส คุณโกฏฺฐาสสฺส เภเทนฯ เอตฺถจ ยเทตํ อนมตคฺเค สํสาเร อชฺฌตฺตํ อนุสยิตฺวา อาคตานํ กิเลสานํ มคฺคกฺขเณ อชฺฌตฺตเมว นิรุชฺฌนํ ขิยฺยนํฯ ตํ ขยธาตุ นิโรธธาตุ สงฺขาตํ เอกํ ธมฺมายตนํ โหติฯ

เอกา ธมฺมธาตุ โหติฯ เอโก ปรมตฺถธมฺโม โหติฯ ขยฏฺเฐน นิโรธฏฺเฐน สภาวโต วิชฺชมานตฺตา, น หิ ตํ ปญฺญตฺติรูปํ โหติฯ กาเย ญาเณจ สรูปโต อุปลทฺธตฺตา, ทุวิธญฺหิ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณํ กายสจฺฉิกรณํ ญาณสจฺฉิกรณญฺจฯ ยถาห-ฉนฺทชาโต อุสฺสหติฯ อุสฺสหิตฺวา ตุเลติฯ ตุลยิตฺวา ปทหติฯ ปหิตตฺโต สมาโน กาเยนเจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติฯ ปญฺญายจ ตํ ปฏิวิชฺฌ ปสฺสตีติฯ ตตฺถ อนมตคฺเค สํสาเร อชฺฌตฺตํ นิจฺจํ สนฺตาเปตฺวา ปริทยฺหิตฺวา อาคตานํ กิเลสานํ มคฺคกฺขเณ อชฺฌตฺตเมว นิรุชฺฌนํ นิพฺพายนํ กายสจฺฉิกรณํนามฯ เอวํ กาเยน สจฺฉิกตฺวา ปุน ปจฺจเวกฺขนฺโต อชฺฌตฺตํ ตํ นิรุชฺฌนํ ญาเณน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติฯ นิรุทฺธา เม กิเลสาติ ชานาติ, อิทํ ญาณสจฺฉิกรณํนามฯ เตสุ กาย สจฺฉิกรณํ อนนฺตํ อปริมาณํ วฏฺฏทุกฺขํ เขเปติฯ ญาณสจฺฉิกรณํ อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทติฯ ปญฺญตฺติธมฺเมสุ เอว รูปํ สจฺฉิกรณํนาม นตฺถีติฯ ตสฺส ปน นิรุชฺฌนสฺส สุญฺญตธมฺมตฺตา มนฺทพุทฺธีนํ ตสฺมิํ ตุจฺฉสญฺญา นิรตฺถกสญฺญา สณฺฐาติฯ อนิมิตฺต ธมฺมตฺตา ตสฺมิํ อภาวมตฺตสญฺญา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานสญฺญา สณฺฐาติฯ อปฺปณิหิตธมฺมตฺตา ตณฺหาวสิกา ชนา ตสฺมิํ สุขํ นาม กิญฺจิ นตฺถีติ มญฺญนฺติฯ

เย ปน ยถาวุตฺตํ ขยนิโรธมตฺตํ นิพฺพานํนาม นโหติฯ ตญฺหิ อภาวมตฺตํ ปญฺญตฺติรูปํ โหติฯ นิพฺพานญฺจนาม คมฺภีราทีนํ อนนฺตคุณานํ วตฺถุ โหติ, นจ อภาวมตฺตํ เตสํ วตฺถุ ภวิตุํ อรหติฯ นิพฺพานํ ปรมํ สุขนฺติ วุตฺตํฯ นจ อภาวมตฺเต กิญฺจิ สุขํนาม สกฺกาลทฺธุํฯ ตสฺมา โย ตสฺส ขยนิโรธสฺส ปจฺจโย อตฺถิฯ ยสฺสจ อานุภาเวน โส ขยนิโรโธ สิชฺฌติฯ เอต เทว นิพฺพานํ นามาติ อิจฺฉนฺติฯ เตสํปิ วฏฺฏทุกฺข สนฺติโต อติเรกปโยชนํนาม นลพฺภติฯ นิพฺพานสฺสจ คุณปทานิ นาม อนนฺตานํ วฏฺฏธมฺมานํ ปฏิปกฺขวเสน สิชฺฌนฺติ, โน อญฺญถาฯ ตสฺมา ยตฺตกานิ อคุณปทานิ วฏฺฏธมฺเมสุ ลพฺภนฺติ, ตตฺตกานิ เตสํ ขย นิโรเธ อนนฺตานิ คุณปทานิ หุตฺวา สิชฺฌนฺติฯ

โย ขยนิโรโธปิ ตาว วิสุํ ธมฺมภาเวนวิญฺญาตุํ ทุกฺกโรคมฺภีโร โหติฯ ยโต ตํ อภาวมตฺตํ ปญฺญตฺติรูปํ มญฺญนฺติฯ คุณปทานํ ปนสฺส คมฺภีรภาเว วตฺตพฺพเมวนตฺถิฯ สนฺติสุขญฺจ นาม วฏฺฏทุกฺขานํ วูปสนฺตตาเอวฯ เตสํ วูปสโม สุโขติ หิ วุตฺตํฯ วูปสนฺตตาติจ เตสํ สพฺพโส ขยนิโรโธเอวาติ วฏฺฏทุกฺขปริยาปนฺนานํ สพฺพ เวทยีตสุขานํ อุกฺกํสคตา ตสฺส ขยนิโรธสฺส ปรมสุขตา สิทฺธา โหตีติฯ ตสฺส ปน ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาเว ตาว อิทํ สุตฺตํฯ

อตฺถิ ภิกฺขเว อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํฯ โน เจ ตํ ภิกฺขเว อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, น ยิมสฺส ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถฯ ยสฺมาจ โข ภิกฺขเว อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตีติฯ

ตตฺถ อชานนํ อชาตํฯ ชาติกฺขโยติ อตฺโถฯ อภวนํ อภูตํฯ อภาโวติ อตฺโถฯ อกรณํ อกตํฯ อสงฺขรณํ อสงฺขตํฯ อุปฺปาเทตุํวา ปวตฺเตตุํวา สงฺขารทุกฺขสฺส อภาโวติ อตฺโถฯ ชาติกฺขโยติวา วิสุํ เอกา ธมฺมธาตุ โหติฯ ตสฺมา วิสุํ ธมฺมภาวํ สนฺธาย นตฺถิ ชาตํ เอตฺถาติ อชาตนฺตีปิ ยุชฺชติเยวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, สงฺขตธมฺมานาม ปจฺจเย สติ ชายนฺติฯ อสติ น ชายนฺตีติ ชาตํ วิย อชาตํปิ เตสํ อตฺถิฯ ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ โหตีติ อตฺโถฯ ยทิจ อชาตํนาม นตฺถิ, ชาตเมว อตฺถิฯ เอวํสติ อตฺตนิ กิเลสานํ อชาตตฺถาย สมฺมา ปฏิปชฺชนฺตานํปิ สพฺเพ กิเลสธมฺมา ชาตาเยว สิยุํฯ โน อชาตาฯ กสฺมา, อชาตสฺสนาม นตฺถิตายาติฯ เอสนโย สพฺเพสุ ทุจฺจริตธมฺเมสุ อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺเขสุ, ทิฏฺฐธมฺเมจ สพฺเพสุ โรคาพาธภยุปทฺทเวสุฯ เอวญฺจ สติ โลเก สพฺเพ ปุริสการา ปุริสถามา ปุริสปรกฺกมา นิรตฺถกา เอว สิยุนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย โน เจตํ ภิกฺขเวฯลฯ ปญฺญาเยถาติ วุตฺตํฯ

ยสฺมา ปน อชาตํนาม เอกนฺเตน อตฺถิเยวฯ ตสฺมา อตฺตนิ อชาตตฺถาย สมฺมาปฏิปชฺชนฺตานํ เต เอกนฺเตน นชายนฺติฯ เอวํ สติ สพฺเพ ปุริสการา ปุริสถามา ปุริสปรกฺกมา สตฺถกา เอว โหนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ยสฺมาจ โข ภิกฺขเวติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺตาวตา อวิชฺชานิโรธา สงฺขาร นิโรโธฯ สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธฯลฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตีติ เอวํ วุตฺตสฺส นิโรธสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาวํ ทสฺเสติฯ อตฺถิ สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถวจนตฺตาฯ ตตฺถ นิโรโธ ทุวิโธ ชาตนิโรโธ อชาตนิโรโธติฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา นิโรโธ ชาตนิโรโธนามฯ มจฺจูติจ มรณนฺติจ เอตสฺเสวนามํฯ อชฺฌตฺตปริยา ปนฺนานํ กิเลสาทีนํ อุปฺปาทสฺสปิ สพฺพโส อภาโว อชาต นิโรนามฯ โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพุปธินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺติ วุจฺจติฯ อยมิธาธิปฺเปโต, อยเมว หิ สพฺพปลิโพเธหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญโตนามฯ กิเลสานํ ชารามรณาทีนญฺจ วตฺถุภูตสฺส นิมิตฺตสฺส อภาวา อนิมิตฺโตนามฯ สพฺพทุกฺขานํ นิทานภูตสฺส อาสาทุกฺขสฺส อภาวา อปฺปณิหิโตนามฯ เตน วุตฺตํ สุญฺญตํอนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตญฺเจติ ติวิธํ โหตีติฯ ปทนฺติอาทิ นิพฺพานสฺส เววจนานิฯ ตญฺหิ วิสุํ อสํมิสฺโส เกวโล อุปลพฺภมาโน เอโก ปรมตฺถ ธมฺโมติ ปทํ นามฯ โกฏฺฐาสตฺโถ หิ ปทสทฺโทฯ ยถา ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺยาติฯ จวนาภาเวน อจฺจุตํฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อติกฺกมฺม ปวตฺตตฺตา อจฺจนฺตํฯ สงฺขรณกิจฺจรหิตตฺตา อสงฺขตํฯ อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวโต อนุตฺตรนฺติฯ วานมุตฺตา ตณฺหา วิมุตฺตา, มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก ธมฺเม เอสิํสุ อธิคจฺฉิํสูติ มเหสโย, พุทฺธาฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย รูปนิพฺพาน สงฺคหสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

สมุจฺจย สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[162] เอวํ ฉหิ ปริจฺเฉเทหิ จตฺตาโร ปรมตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํ ตํตํราสิสงฺขาตํ สมุจฺจยํ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาหฯ เย สลกฺขณา ทฺวาสตฺตติวิธา วตฺถุธมฺมา มยา วุตฺตาฯ อิทานิ เตสํ สมุจฺจยํ ยถาโยคํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ ตตฺถ สลกฺขณาวตฺถุธมฺมาติ ปเทหิ ทสวิธานิ อนิปฺผนฺนรูปานิ ปฏิกฺขิปติฯ น หิ ตานิ อตฺตโน อาเวนิกภูเตน สภาว ลกฺขเณน อนิจฺจตาทิ สามญฺญลกฺขเณนจ สลกฺขณานิ โหนฺติฯ เอกนฺตปรมตฺถตาย อภาวโตฯ ตโตเยวจ วตฺถุธมฺมาจ นโหนฺติฯ สรูปโต อนุปลพฺภมานตฺตาฯ ทพฺพวาจโก หิ อิธ วตฺถุสทฺโทฯ ทพฺพญฺจนาม อิธ สรูปโต ลพฺภมาโน สภาโว เอวฯ เอเตน นิพฺพานสฺสปิ มคฺคผล ปจฺจเวกฺขนญาเณสุ สรูปโต ลพฺภมาน สภาวตา วุตฺตา โหติฯ อนิปฺผนฺนรูปานํ วิย จ วตฺถุธมฺม สนฺนิสฺสเยน ทิสฺสมานธมฺมมตฺตภาวํ วา ปญฺญตฺติธมฺมานํ วิย ปริกปฺปิตาการมตฺตภาวํวา สสวิสาณ กจฺฉปโลมาทีนํ วิย สพฺพโส อภูต ปริกปฺปิต มตฺตภาวํวา นิวาเรตีติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถจ ทฺวาสตฺตติวิธาสลกฺขณาวตฺถุธมฺมาติ วจเน ปโยชนํ นทิสฺสติฯ เตสุ หิ ทฺวาสตฺตติวิเธสุ เอกจฺเจ เอว ธมฺมา ปุริเมสุ ตีสุ สงฺคเหสุ อาคตาฯ ปจฺฉิเมจ สพฺพสงฺคเห อนิปฺผนฺนรูปานิปิ อธิปฺเปตานิเอวาติฯ เอตฺถจ วตฺถุธมฺมาสลกฺขณาติ ปเทหิ อนิปฺผนฺนรูปานํ สลกฺขณตา ปฏิกฺขิปเน ยํ วตฺตพฺพํฯ ตํ รูปสมุทฺเทส ทีปนิยํ วุตฺตเมวาติฯ เอกนฺตากุสลชาติยานํ อาสว จตุกฺกาทีนํ สงฺคโห อกุสลสงฺคโห, น อกุสล สมฺปยุตฺตตฺตาเยว อกุสลภูตานํ จิตฺตผสฺสาทีนนฺติฯ กุสลา กุสลาพฺยากตมิสฺสกานํ สงฺคโห มิสฺสกสงฺคโหฯ

โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, พุชฺฌนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ โพธิยา ปกฺขา โพธิปกฺขาฯ โพธิสมฺภาราติ อตฺโถฯ